Od najdawniejszych czasów muzyka była ściśle powiązana z życiem człowieka. Towarzyszyła pracy, zabawie, obrzędom oraz wyprawom wojennym. Według wierzeń starożytnych Greków, sprowadził ją na ziemię Apollo w orszaku Muz - opiekunek różnych dziedzin sztuki. Boskie pochodzenie muzyki potwierdzają też mitologie innych kultur. Pierwsze instrumenty człowiek tworzył z tego co znalazł w naturze - ze zwierzęcych kości, kłów, rogów i skorupy żółwia. Wykorzystywał także korę, drewno, kamień i glinę. Pierwszym znalezionym wizerunkiem muzyka jest ryt naskalny na ścianie jaskini nazwanej Les Trois w Pirenejach francuskich. (ok. 15 000 lat p.n. e.)
Czarownik z jaskini Les Trois
W centrum tego rytu przedstawiona jest postać szamana, grająca na muzycznym łuku. Jest to najstarszy jednostrunowy instrument.
Harfa łukowa
Prawdopodobnie człowiek pierwotny zaintrygowany dźwiękiem łuku, spostrzegł szybko, że dźwięk zmienia się w zależności od długości jego cięciwy. Tak powstała harfa - jeden z najstarszych instrumentów strunowych. Głównymi ośrodkami jej występowania już ponad 5000 lat temu, były starożytne cywilizacje Egiptu oraz Mezopotamii. To właśnie w Tebach znaleziono w jednym z grobowców tę łukową harfę. Wykonana z drewna, jest pięknie inkrustowana kośćmi i fajansem.
Hathor z sistrum
Muzyka w starożytnym Egipcie była związana z wierzeniami i dotyczyła przede wszystkim ceremonii na część bogów. Hathor to bogini nieba, miłości, radości, muzyki i tańca, Jej atrybutem był stroegipski instrument perkusyjny - sistrum.
Nefertari z sistrum
Nefertari to żona faraona Ramzesa II posiadająca wielką niezależność i władzę.
Izyda i Ozyrys
Sistrum kojarzy się też z kultem Ozyrysa i Izydy, ale najbardziej chyba z Bast - boginią słońca i wojny. Była ona znana z ceremonii z tym instrumentem.
Bogini Bast z sistrum
Jednym z ulubionych i często używanych instrumentów w starożytnym Egipcie była harfa. Świadczą o tym malowidła w grobowcach faraonów, urzędników królewskich, kapłanów, wybitnych osobistości, artystów i zwykłych ludzi. Na harfie gra jedna z „Muzykantek” na słynnym fresku z grobowca Nachta.
Muzykantki – Fresk z grobowca Nachta
Fresk egipski - Muzyczny bankiet urzędnika państwowego
Jednym z najważniejszych odkryć dotyczących egipskiej harfy jest nekropolia faraona Ramzesa III w Tebach. Nazwano ją Grobowcem Harfistów, od fresku przedstawiającego harfistę grającego i śpiewającego pochwalną pieśń faraona przed bogiem Szu.
Harfista – fresk egipski
W starożytnej Grecji muzyka odgrywała bardzo ważną rolę w wielu dziedzinach życia. Była obecna na publicznych zebraniach, przyjęciach, na uroczystościach religijnych, ceremoniach pogrzebowych, w teatrze i na igrzyskach. Najbardziej popularnym instrumentem była tam nie harfa, choć również na niej grywano, ale lira. Z tym instrumentem kojarzony był Apollo.
Apollo – Kyliks (płaska czara do picia wina)
Malowidło przedstawione we wnętrzu naczynia, przedstawia Apolla z wieńcem laurowym na głowie, grającego na lirze. Wizerunki liry można znaleźć na wielu amforach i wazach.
Orfeusz grający na lirze dla Ateny - Amfora czarnofigurowa
Odmianą liry była kitara (lira skrzynkowa). Używali jej zawodowi muzycy, którzy brali udział w licznych muzycznych konkursach.
Kobieta z kitarą (waza grecka)
Kobieta z kitarą – fresk grecki z Boscoreale
Boscoreale to miejscowość zniszczona przez wybuch Wezuwiusza, podobnie jak Pompeje.
Nie mniej popularnym instrumentem w starożytnej Grecji był aulos. Tworzyły go dwie cylindryczne piszczałki. Jego powstanie przypisuje się bogini Atenie. Wedle legendy pewnego dnia zrobiła sobie ona podwójny flet z kości rogacza i grała na nim podczas uczty bogów. Nie rozumiała dlaczego Hera i Afrodyta śmieją się z jej gry. Poszła zatem nad strumień i zagrała, przypatrując się swojemu wizerunkowi w wodzie. Kiedy uświadomiła sobie jak śmiesznie wygląda z sinymi nabrzmiałymi policzkami, wyrzuciła aulos i obłożyła klątwą każdego, kto go weźmie do ręki.
Mężczyzna grający na aulosie
Ofiarą klątwy Ateny został satyr Marsjasz. Znalazł on flet i grywał na nim radując muzyką swoich słuchaczy, którzy wołali za nim, że nawet sam Apollo na swej lirze nie potrafi tak pięknie grać. Wywołało to gniew Apolla, który jako bóstwo muzyki i poezji nie mógł pozwolić na to, ażeby ktoś prześcignął go w jego sztuce. Wyzwał więc Marsjasza na zawody. Zwycięzca miał prawo wybrać karę dla pokonanego. Wygrał Apollo, przewyższając Marsjasza swoją grą na lirze, a karą było obdarcie żywcem konkurenta ze skóry, co Bóg skwapliwie uczynił.
Pan i Dafne grająca na fletni
Z Panem, bogiem opiekuńczym lasów i pól, strzegącym pasterzy oraz ich trzody, kojarzy się fletnia, zwana też siringą. Nazwę instrumentu uzasadnia grecki mit, według którego Bóg zakochał się w pięknej nimfie Syrinks. Chodził za nią całymi dniami i prosił, żeby została jego żoną. Dziewczyna uciekając przed natrętem za sprawą bogów zamieniła się w trzcinę, a Pan uświadomiwszy sobie jak bardzo jest brzydki, żałośnie zapłakał. Nagle usłyszał, że roślina potrząsana wiatrem wydaje podobnie żałosne dźwięki. Wyciął więc kilka łodyg o nierównej długości, połączył je razem i tak oto powstał instrument, który Pan od imienia ukochanej nazwał siringą.
Muzycy etruscy - Fresk
Przed założeniem Rzymu, na tamtych terenach istniały wcześniejsze cywilizacje. Jedną z najbardziej rozwiniętych była cywilizacja etruska. Najlepiej zachowane zabytki tej kultury to malowidła na grobowcach. To przykład fresku etruskiego na Grobowcu Lampartów w Tarquinii (475 r. p. n. e.) Muzycy etruscy grają na aulosie i kitarze.
Muzycy etruscy (detal)
Muzycy etruscy (detal)
Zabytki kultury rzymskiej to głównie mozaiki. Oto przykład ukazujący dwóch muzykantów cyrkowych.
Muzyk - fresk etruski
Dwaj muzykanci – mozaika rzymska
Mozaika rzymska - Orfeusz czarujący zwierzęta
Mozaika rzymska - Orfeusz czarujący zwierzęta
Ze Starożytnego Rzymu przenieśmy się do Europy średniowiecznej. Zwiedzamy Bazylikę św. Franciszka w Asyżu. Znajdują się tam freski jednego z największych włoskich malarzy II połowy XIII wieku - Giovanniego Cimabue. Jeden z nich przedstawia aniołów grających na trąbach.
Giovanni Cimabue - Apokaliptyczny Chrystus (detal)
W Asyżu w I połowie XIV wieku tworzył włoski malarz Simone Martini. Jest on autorem jedenastu fresków związanych z życiem świętego Marcina.
Simone Martini – Powołanie św. Marcina do wojska
Simone Martini – powołanie św. Marcina do wojska (detal)
Pierwsza połowa XIV wieku to czas, w którym tworzył włoski malarz Ambrogio Lorenzetti. Tego postępowego artystę zwiastującego już renesans w sztuce. Jest on autorem fresku „Skutki dobrych rządów na wsi i w mieście”, uznanym za arcydzieło. Jego fragment zatytułowany „Taniec”, pokazuje grupę tancerzy, poruszających się w rytm tamburyna.
Ambrogio Lorenzetti - Taniec
Jest to najprawdopodobniej jedno z pierwszych przedstawień tańca towarzyskiego.
Ambrogio Lorenzetti – Taniec (detal)
Król Dawid (miniatura z XII wieku)
W ikonografii chrześcijańskiej postacią przedstawianą zwykle z harfą lub lirą jest biblijny władca Izraela Dawid. Jedna z legend głosi, że zdobył on uznanie króla Saula jako zwycięzca nad Goliatem. Inna twierdzi, iż król Saul zachwycił się jego grą na lirze, cytrze albo harfie. Najstarsze wizerunki Dawida jakie znalazłam, to miniatury pochodzące z XII i XIII wieku.
Dawid grający na harfie – Miniatura z Psałterza (XIII wiek)
Autorem miniatury króla Dawida z instrumentem w ręku jest też włoski malarz wczesnego renesansu Fra Angelico.
Na dziełach Fra Angelico spotykamy także muzykujące anioły. Przykładem może być znany obraz ołtarzowy artysty „Linaioli Tabernakulum”. Na wewnętrznym łuku jego ramy okalającym Madonnę z Dzieciątkiem, na różnych instrumentach gra 12 aniołów. Oto kilka z nich.
Linaioli Tabernakulum (detal)
Linaioli Tabernakulum (detal)
Linaioli Tabernakulum (detal)
Linaioli Tabernakulum (detal)
Linaioli Tabernakulum (detal)
Muzykujące anioły występują również na obrazie Fra Angelico – „Koronacja Matki Boskiej”.
Fra Agelico -Koronacja Matki Boskiej z aniołami i świętymi
Tej mistycznej ceremonii, podczas której Maria dostaje z rąk Chrystusa koronę, blasku dodają fanfary długich trąbek muzyków rozmieszczonych symetrycznie po obu stronach tronu. Po lewej stronie aniołowie grają też na lutni i bębenku, a po prawej na mandoli, rebeku i tamburinie.
Fra Angelico - Gloryfikacja Chrystusa
Masaccio – Madonna z Dzieciątkiem i aniołami (Poliptyk z Pizy)
Przedstawicielem wczesnego renesansu włoskiego był także Masaccio. „Poliptyk z Pizy” - to jedno z najbardziej znanych dzieł tego artysty. Madonnie i Dzieciątku towarzyszą czterej aniołowie. Dwóch z nich przygrywa Jezuskowi na lutni.
Filippo Lippi – Madonna z Dzieciątkiem, świętymi i aniołami
Grający aniołowie towarzyszą też Madonnie na obrazie Filippo Lippi, który również był przedstawicielem wczesnego renesansu włoskiego.
Robert Campin - Madonna karmiąca
Sztuka włoska w połowie XIV wieku staje już u progu renesansu, ale na północy Europy wciąż jeszcze panuje gotyk. Jego przedstawicielem jest między innymi niderlandzki malarz Robert Campin - nazwany Mistrzem z Flemalle. Madonnie karmiącej Dzieciątko Campina też przygrywają aniołowie.
Robert Campin – Boże Narodzenie (detal)
Na obrazie Campina „Boże Narodzenie”, jeden z pastuszków trzyma w ręku ludowy instrument muzyczny. Jest to róg albo jakaś prymitywna trąbka.
Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski
Z tego samego kręgu sztuki co Campin, pochodzi niderlandzki malarz Jan van Eyck - przedstawiciel tzw. gotyku łamanego. Najbardziej znanym jego dziełem jest „Ołtarz Gandawski”. Główne trzy postacie w górnej frontowej części ołtarza (Bóg, Maria i Jan Chrzciciel), otoczone są z obu stron przez śpiewające i grające anioły.
Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski (2 detale)
Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski (detal - św. Cecylia)
Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski (detal)
Reprezentantem gotyku niemieckiego jest Stefan Lochner. Słynnym jego dziełem jest „Madonna w altanie różanej” - przykład gotyckiego malarstwa tablicowego.
Stefan Lochner – Madonna w altanie różanej
Obraz przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem w pełnym splendorze i w otoczeniu grających aniołów. Matka Boża ma aksamitne szafirowe szaty, bogato zdobioną koronę, a na piersi złotą zapinkę z jednorożcem. Jest to typ Madonny pokornej, siedzącej wprost na ziemi albo tak jak tutaj na poduszce leżącej na trawniku.
Stefan Lochner – Madonna w altanie różanej (detal)
Obraz ten jest bogaty w symbole. Sam ogród odnosi się do czystości Marii. Symbolem maryjnym jest też róża. Jabłko, które trzyma Jezusek w ręce to symbol zakazanego owocu, a jednorożec symbolizuje Chrystusa.
Piero della Francesco - Boże Narodzenie
W II połowie XV wieku tworzył we Włoszech malarz i teoretyk sztuki Pierro della Francesco. Jako autor traktatu o perspektywie, zasłużył się właśnie w tej dziedzinie, wprowadzając jako pierwszy perspektywę zbieżną. A oto jeden z jego obrazów z motywem muzycznym.
Piero della Francesco - Boże Narodzenie (detal)
Grające anioły występują na bardzo wielu obrazach malarzy renesansu. A oto jeszcze dwa przykłady Madonny malarstwa włoskiego z II połowy XV stulecia. Autor pierwszego dzieła to Andrea Mantegna - wybitny rytownik i malarz, prekursor miedziorytu i mistrz perspektywy. Drugi obraz jest autorstwa mniej znanego artysty włoskiego działającego w Bolonii – Marca Zoppo.
Andrea Mantegna – Madonna z Dzieciątkiem
Marco Zoppo – Pochwała macierzyństwa
Z wielkich obrazów ołtarzowych i z wielu przedstawień Madonny, zwłaszcza tronującej, znany jest działający w II połowie XV stulecia twórca weneckiej szkoły kolorystycznej – Giovanni Bellini.
Giovanni Bellini – Ołtarz św. Zachariasza (detal)
Giovanni Bellini – Ołtarz św. Hioba
Giovanni Bellini – Ołtarz św. Hioba (detal)
Giovanni Bellini – Ołtarz św. Hioba (detal)
Znanym dziełem Belliniego jest Tryptyk Frari. Środkowa jego część przedstawia Madonnę tronującą. U jej stóp dwaj aniołowie grają na flecie.
Giovanni Bellini – Tryptyk Frari ( środkowy panel)
Giovanni Bellini – Tryptyk Frari (dolna część środkowego panelu)
Giovanni Bellini - Tryptyk Frari (dolna część środkowego panelu)
Giovanni Bellini - Tryptyk Frari (dolna część środkowego panelu)
Twórcą najbardziej ekspresyjnych aniołów grających jest Melozzo da Forli – włoski malarz renesansowy. Oto jego muzykujące anioły.
W wielkiej chwale i w otoczeniu chórów anielskich wznosi się ku niebu Matka Boska na obrazie Mateo di Giovanniego „Wniebowzięcie Marii”. Wychyla się ku niej czekający Syn w geście powitalnym. Święci i prorocy także czekają na jej przyjęcie.
Mateo di Giovanni – Wniebowzięcie Marii
Mateo Giovanni uwiecznił chyba jeden z największych anielskich zespołów muzykujących. Składa się on z 14 instrumentalistów i 6 śpiewaków.
Mateo di Giovanni – Wniebowzięcie Marii (detal)
Drugim ważnym ośrodkiem malarstwa renesansowego obok Włoch była Europa północna. Jednym z ważniejszych twórców wczesnego renesansu w tym rejonie był Hans Memling – artysta niderlandzki niemieckiego pochodzenia.
Hans Memling – Grające anioły
Hans Memling – Grające anioły (detal)
Do jednych z najlepszych obrazów Memlinga należą Madonny z Dzieciątkiem.
Do jednych z najlepszych obrazów Memlinga należą Madonny z Dzieciątkiem.
Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem i z aniołami
Jeden z aniołów gra tutaj na portatywie (zminimalizowanych organach) – instrumencie bardzo popularnym w XV wieku.
Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem i z aniołami (detal)
Portatyw zawieszany był na szyi lub podtrzymywany na kolanach w taki sposób, że odchylona na zewnątrz klawiatura była dostępna dla prawej ręki grającego. Lewą ręką obsługiwał on mały, trójkątny miech, umieszczony z tyłu. Ta pozycja instrumentu powodowała charakterystyczny sposób palcowania, ograniczający się do używania jedynie dwóch palców.
Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem
Hans Memlig malowal madonny w świątyni i na tle krajobrazu.
Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem
Wielu grających i śpiewających aniołów Hans Memling namalował na słynnym tryptyku z Kościoła Mariackiego w Gdańsku, który przedstawia sąd ostateczny.
Hans Memling - Sąd ostateczny
Środkowa część tryptyku przedstawia Czyściec, gdzie odbywa się Sąd i ważenie dusz. W centrum widzimy Chrystusa, wokół którego siedzą apostołowie, Matka Boża i Jan Chrzciciel. Niżej Archanioł Gabriel w błyszczącej zbroi trzyma w ręce wagę służącą do ważenia ludzkich uczynków. Lewe skrzydło ukazuje wstąpienie do nieba, prawe strącenie do piekła.
Hans Memling – Sąd ostateczny (detal środkowego panelu)
Hans Memling – Sąd ostateczny (detal lewego panelu)
Memling wzorował się na obrazie swego mistrza i nauczyciela Rogiera van der Weydena.
Rogier van der Weyden - Sąd ostateczny (detal środkowego panelu)
Widzimy tutaj Archanioła z wagą, otoczonego aniołami grającymi na długich trąbach. Są one znane nam już ze Starego Testamentu i zwiążane są z historią zdobycia przez Izraelitów Jerycho. Dobrze obwarowane miasto długo stawiało opór. Mury runęły dopiero wtedy, gdy siedmiu kapłanów zatrąbiło siedem razy na siedmiu trąbach. Scenę tę widzimy na obrazie francuskiego malarza okresu renesansu – Jeana Fouqueta.
Jean Fouquet – Zdobywanie Jerycha
Jean Fouquet – Zdobywanie Jerycha (detal)
Zdobywanie murów Jerycha namalował również Rafael Santi, ale na jego obrazie nie widzimy trąb jerychońskich. Są jedynie dwaj dobosze ze swoimi bębenkami.
Rafael Santi – Jerycho
Obrazem Rafaela na którym są instrumenty muzyczne to „Święta Cecylia”.
Rafael Santi – Święta Cecylia
Święta Cecylia - patronka muzyki kościelnej przedstawiona w otoczeniu czterech innych świętych, trzyma tu w rękach portatyw, z którego wypadają piszczałki.
Rafael Santi – Święta Cecylia (detal)
Ciekawe jest tutaj to, że w instrumencie, który trzyma Cecylia, piszczałki rozmieszczone są w odwrotnej kolejności. Grający miałby po swojej lewej stronie piszczałki najkrótsze, czyli wydające najwyższe dźwięki. Nie wiadomo czy Rafael popełnił błąd spowodowany nieznajomością przedmiotu czy też rozmyślnie, kierując się zasadami kompozycji odwrócił kolejność piszczałek.
Grających aniołów Rafael namalował na obrazie „Koronacja Marii”.
Rafael Santi – Koronacja Marii
Rafael Santi – Koronacja Marii (detal)
Rafael Santi – Koronacja Marii (detal)
Rafael Santi – Koronacja Marii (detal
Na przełomie wieku XV i XVI tworzył w Wenecji malarz Giorgione i jego uczeń Tycjan – wybitni przedstawiciele dojrzałego renesansu. Pierwszy z nich swoją uwagę kierował ku naturze, Drugi zasłynął między innymi jako malarz mitologii, obrazów religijnych i aktów, a zwłaszcza nagiej Wenus.
Giorgione – Hołd dla poety
Obrazem, którego autorstwo przypisywane jest obu malarzom jest „Koncert wiejski”, przy czym większość znawców skłania się ku tezie, iż to samodzielne dzieło Tycjana.
Koncert wiejski
Na tym obrazie widać dwóch ubranych młodych mężczyzn i dwie nagie kobiety, wypoczywających na łonie natury. W rzeczywistości jednak niewiast nie ma. Są one tylko wytworem wyobraźni panów. Zdaniem specjalistów obraz jest alegorią Poezji. Mają o tym świadczyć dwa jej symbole - flet i lejąca się woda. Mężczyźni zajęci są śpiewem. Jeden z nich gra na lutni.
Tycjan – Wenus i organista
Tycjan - Pasterz i nimfa
Tycjan – Etapy życia ludzkiego
Tycjan – Etapy życia ludzkiego (detal)
W Wenecji tworzył w okresie dojrzałego i późnego renesansu również Lorenzo Lotto, który tak jak Tycjan malował także pod dużym wpływem Giorgione. Oto jedna z jego Madonn, której towarzyszą grające aniołki.
Lorenzo Lotto – Madonna z Dzieciątkiem
Lorenzo Lotto – Madonna z Dzieciątkiem (detal)
Renesans włoski kończy obraz Correggia – jednego z najwybitniejszych malarzy przełomu renesansu i manieryzmu.
Corriegio – Alegoria cnoty
Corriegio – Alegoria cnoty (detal)
Ogromne instrumenty muzyczne spotkałam na tryptyku „Ogród ziemskich rozkoszy” Hieronima Boscha - jednego z najwybitniejszych malarzy niderlandzkich tworzących w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku.
Hieronim Bosch – Ogród ziemskich rozkoszy (detal prawego panelu)
Bosch namalował instrumenty na prawym panelu tryptyku przedstawiającego piekło Jedną z tortur jest przykuwanie do instrumentów.
Geertgen Tot Sint Jans - Madonna z Dzieciątkiem w glorii
Geertgen Tot Sint Jans - to renesansowy malarz niderlandzki. Podejmując tradycyjne tematy religijne i malując po mistrzowsku pejzaże, stosował nowatorskie środki stylistyczne, takie jak perspektywa barwna i efekty świetlne. „Gloryfikacja Matki Boskiej” pokazuje Madonnę zasiadającą na sierpie księżyca i na smoku. Na głowie ma gwiaździstą koronę podtrzymywaną przez serafiny. Wokół Matki Boskiej otoczonej blaskiem, widoczne są trzy kręgi Aniołów. Na ostatnim kręgu grają one na różnych instrumentach. Jest to chyba jedna z najstarszych ilustracji instrumentów znanych w ówczesnej Holandii. Do tej anielskiej muzyki przyłącza się Dzieciątko, które trzyma dzwonki w dłoniach.
Pieter Bruegel – Wesele chłopskie
Do twórczości Hieronima Boscha nawiązywał wiele lat później Pieter Bruegel - jeden z najznamienitszych malarzy późnego odrodzenia. Na obrazie biesiadnikom przy stole przygrywają dwaj wiejscy muzykanci.
Pieter Bruegel – Pożegnanie karnawału z postem (detal)
Widzimy tu lewą część obrazu ukazującą karnawał. Wśród bawiących się ludzi są muzykanci.
Pieter Bruegel – Pożegnanie karnawału z postem (detal)
Mathias Grünewald – Ołtarz z Isenheim (panel środkowy)
Ołtarz ten jest najważniejszym dziełem Mathiasa Grunewalda, niemieckiego architekta oraz malarza renesansu. Środkowy jego panel przedstawia koncert aniołów i Madonnę z Dzieciątkiem.
Mathias Grünewald – Ołtarz z Isenheim (koncert aniołów)
Najbardziej znanym przedstawicielem renesansu niemieckiego był Albrecht Dürer - wybitny malarz, grafik, pierwszy wielki drzeworytnik.
Albrecht Dürer – Dwaj muzykanci
Albrecht Dürer – Święto różańcowe
W sztuce II polowy XVI wieku zaznaczył się kierunek zwany manieryzmem. Charakteryzował się on odejściem od naśladowania natury, wydłużonymi sylwetkami postaci oraz wyszukaną symboliką. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu był Jacopo Tintoretto.
Jacopo Tintoretto – Muzykujące kobiety
Muzykujące anioły spotkałam na obrazie El Greca - manierystycznego malarza hiszpańskiego, pochodzenia greckiego.
El Greco – Koncert aniołów
Epokę baroku w malarstwie zaczynam od Caravaggia - jednego z największych przedstawicieli tego kierunku we Włoszech. Odrzucając wszelką idealizację oraz naśladownictwo wzorów antycznych i renesansowych, opierał się on głównie na obserwacji przyrody i realnego życia.
Caravaggio - Muzykanci
Przedmioty
i postacie na obrazach Caravaggio wydobywał ostrym światłem, tak żeby
kontrastowały z ciemnym tłem. Obraz ten przedstawia kupidyna, mającego
przewagę nad wojną, władzą, nauką i muzyką.
Caravaggio – Lutnista
Caravaggio malował realne życie codzienne, ale sięgał również po wątki biblijne i mitologiczne. Jeden z obrazów artysty nawiązuje do apokryfu, według którego podczas odpoczynku świętej rodziny w drodze do Egiptu, spod palmy wytrysnęło źródełko. Dzięki temu, Józef mógł napełnić bukłaki wodą.
Caravaggio – Odpoczynek w drodze do Egiptu
Nuty trzymane przez świętego Józefa zostały zidentyfikowane. Utwór jaki uwiecznił na swoim obrazie Caravaggio, jest to motet „Jaka piękna jesteś”, skomponowany przez flamandzkiego muzyka.
Artemisia Gentileschi – Autoportret z lutnią
Ciekawą postacią włoskiego wczesnego baroku była Artemisia Gentileschi - jedna z pierwszych wielkich malarek w historii sztuki. Pokonując społeczne bariery, zdobyła niezależność i sławę. Zgwałcona przez swojego nauczyciela doprowadziła do jego ukarania, ale to przeżycie miało wpływ na jej twórczość.
Artemisia Gentileschi – Święta Cecylia
Artemisia Gentileschi – Lutnistka
Współpracownikiem Annibale Carracciego był malarz i znakomity rysownik - Domenichino Zampieri. Malował często obrazy o tematyce mitologicznej, religijnej, alegorycznej i pejzaże. Był też znakomitym portrecistą oraz autorem wielu fresków. Między innymi namalował serię fresków ze scenami z życia św. Cecylii.
Domenichino Zampieri – Święta Cecylia
Domenichino Zampieri – Święta Cecylia
Domenichino Zampieri – Święta Cecylia (Anioł trzymający nuty)
Domenichino Zampieri – Madonna
Domenichino Zampieri – Madonna (detal)
Domenichino Zampieri – Król Dawid grający na harfie
Popularność we Włoszech w okresie baroku zdobył również Guido Reni. Był on eklektykiem. W swoich poszukiwaniach piękna, zaczynał od klasycyzmu Rafaela, a następnie przejął naturalizm Caravaggia, odzierając go jednak z dekoracyjności.
Guido Reni – Anioł pociesza muzyką św. Franciszka
Guido Reni – Anioł pociesza muzyką św. Franciszka (detal)
Do grona najwybitniejszych twórców baroku należał flamandzki malarz Peter Paul Rubens - wszechstronny artysta o genialnej wyobraźni. Dzięki niezwykłej indywidualności, narzucił swój styl całemu malarstwu flamandzkiemu na wiele lat.
Rubens - Muzykujący aniołowie
Rubens - Muzykujący aniołowie (detal)
Rubens - Muzykujący aniołowie (detal)
Najwybitniejszym obok Rubensa przedstawicielem barokowego malarstwa flamandzkiego był Jacob Jordaens.
Jacob Jordaens – Malarz z rodziną
Swoje ulubione tematy Jordaens czerpał z tradycji ludowej. Jego twórczość jest pochwałą flamandzkiej żywiołowej radości życia.
Jacob Jordaens – Jak starzy śpiewają, tak młodzi zagrają
Jordaens z upodobaniem malował liczne wersje trzech tematów. Jednym z nich była ilustracja przysłowia - „Jak starzy śpiewają, tak młodzi zagrają”.
Jacob Jordaens – Jak starzy śpiewają, tak młodzi grają (detal)
Jacob Jordaens – Jak starzy śpiewają, tak młodzi grają (detal)
Czołowym malarzem baroku flamandzkiego był wybitny portrecista Frans Hals. Malował on bardzo często prostych ludzi, a między innymi ulicznych muzykantów.
Frans Hals – Błazen z mandoliną
Frans Hals - Chłopiec grający na skrzypcach
Frans Hals - Lutnista
Frans Hals - Chłopiec z lutnią
Frans Hals – Chłopiec z fletem
Frans Hals - Chłopiec z lutnią i kieliszkiem wina
Śpiewaków i muzyków malował często holenderski Caravaggionista - Hendrick Jansz ter Brugghen.
Hendrick Jansz ter Brugghen – Król David grający na harfie
Obraz ten jest w posiadaniu Muzeum Narodowego w Warszawie.
Hendrick Jansz ter Brugghen – Kobieta grająca na lutni
Hendrick Jansz ter Brugghen – Koncert
Hendrick Jansz ter Brugghen – Koncert
Hendrick Jansz ter Brugghen – Koncert (detal)
Hendrick Jansz ter Brugghen – Lutnista
Hendrick Jansz ter Brugghen - Duet
Hendrick Jansz ter Brugghen – Dudziarz
Hendrick Jansz ter Brugghen – Chłopiec grający na piszczałce
Hendrick Jansz ter Brugghen – Chłopiec grający na flecie
Hendrick Jansz ter Brugghen – Basista
Caravaggionistą był również flamandzki malarz baroku Theodore Rombouts, który potem tworzył pod wpływem Rubensa. On też malował chętnie muzyków. Często przygrywali oni grającym w karty.
Theodore Rombouts – Alegoria pięciu zmysłów
Theodore Rombouts – Alegoria pięciu zmysłów (detal
Theodore Rombouts – Lutnista
Theodore Rombouts – Gra w karty
Theodore Rombouts – Gra w karty
Theodore Rombouts – Gra w karty (detal)
Za Caravaggionistę uważany jest również Jan van Bijlert – holenderski malarz okresu baroku. Motyw muzyczny też jest obecny na jego obrazach.
Jan van Bijlert - Koncert
Jan van Bijlert - Koncert
Jan van Bijlert - Młody lutnista
Jan van Bijlert - Pastuszek z fletem
Jan van Bijlert - Koncert
Jan van Bijlert - Muzykująca kompania
Jan van Bijlert - Koncert
Jan van Bijlert - Wesoła kompania
Za jednego z największych artystów na świecie uważany jest powszechnie holenderski malarz i grafik Rembrandt Harmenszoon van Rinn.
Rembrandt – Muzyczne party
Rembrandt – Muzyczne party (detal)
Muzyków podczas koncertów malował także często kolejny caravaggianista holenderski - Gerard van Honthorst.
Gerard van Honthorst – Koncert
Gerard van Honthorst – Koncert (detal)
Gerard van Honthorst – Koncert na balkonie
Gerard van Honthorst – Koncert na balkonie
Gerard van Honthorst – Wesoła kompania
Gerard van Honthorst – Szczęśliwy skrzypek z lampką wina
Gerard van Honthorst – Wesoły skrzypek
Gerard van Honthorst – Wesoły skrzypek
Gerard van Honthorst – Lutnistka
Gerard van Honthorst – Wiolinistka
Judith Leyster i Jan Miense Molenaer to małżeństwo barokowych malarzy holenderskich. Motywy muzyczne też często spotykamy na ich obrazach.
Judith Leyster – Autoportret z obrazem skrzypka
Judith Leyster była głównie portrecistką, ale zdarzały jej się pejzaże, martwe natury i sceny rodzajowe.
Judith Leyster – Mały flecista
Judith Leyster – Wesoły skrzypek
Judith Leyster - Serenada
Judith Leyster - Lutnista
Obraz ten przypomina bardzo dzieło Fransa Halsa, przedstawiające grającego na lutni błazna. Nic w tym dziwnego, malarka była jego uczennicą. Razem z mężem prowadziła wspólną pracownię. Oboje korzystali z tych samych rekwizytów oraz modeli.
Jan Miense Molenaer – Autoportret
Jan Miense Molenaer był podobnie jak żona uczniem Fransa Halsa. Malował sceny historyczne, portrety zbiorowe i sceny rodzajowe.
Jan Miense Molenaer – Chłopiec z fletem
Jan Miense Molenaer – Chłopiec z fletem
Jan Miense Molenaer – Muzykująca rodzina
Jan Miense Molenaer – Muzykująca rodzina
Jan Miense Molenaer – Duet
Jan Miense Molenaer – Duet
Jan Miense Molenaer – Koncert
Jan Miense Molenaer – Trio
Wybitnym malarzem flamandzkim był założyciel i pierwszy dyrektor Akademii Sztuk Pięknych w Antwerpii – David Teniers (młodszy). Pozostawił po sobie ponad 2 tysiące obrazów, z czego większość to sceny rodzajowe. Są wśród nich także prace z motywem muzycznym.
David Teniers – Artysta i jego rodzina
David Teniers – Flecista
David Teniers – Chłopi tworzący muzykę w gospodzie
David Teniers – Dudziarz
David Teniers – Lutnista akompaniujący śpiewającej damie
Jednym z największych mistrzów malarstwa rodzajowego Holandii w baroku był Adriaen van Ostade. Najczęstszym tematem jego obrazów było pogodne życie wieśniaków. Artysta malował również żebraków, włóczęgów, ulicznych grajków.
Adriaen van Ostade. – Koncert wiejski
Adriaen van Ostade. – Święto ludowe
Adriaen van Ostade. – Wiejscy muzykanci
Adriaen van Ostade. – Skrzypek
Adriaen van Ostade. – Wiejski skrzypek
Adriaen van Ostade. – Wiejski grajek
Cenionym i znanym uczniem Rembrandta był holenderski malarz barokowy - Gerard Dou. Malował on przede wszystkim sceny rodzajowe z codziennego życia warstw średnich. Były to niewielkie formy odznaczające się bogactwem szczegółów. Malarz był mistrzem światłocienia, którego nauczył się od swego nauczyciela.
Gerard Dou – Trębacz
Gerard Dou – Trębacz
Gerard Dou – Skrzypek
Wyjątkowo utalentowanym obserwatorem zachowań ludzkich, a zwłaszcza bogatego mieszczaństwa był Gerard ter Borch. Namalował on wiele scen rodzajowych z życia młodych patrycjuszek holenderskich. Są to wyrafinowane malarsko prace, odtwarzające z niezwykłym mistrzostwem i plastycznością szczególnie stroje kobiet oraz bogactwo wnętrz. Częsty jest także na obrazach artysty motyw muzyczny.
Gerard ter Borch – Koncert
Gerard ter Borch – Koncert
Gerard ter Borch – Koncert
Gerard ter Borch – Lekcja muzyki
Gerard ter Borch – Kobieta grająca na lutni
Gerard ter Borch – Duet
Gerard ter Borch – Lutnistka
Koncerty osób grających na lutni były u Gerarda ter Borcha najczęstszymi obrazami o tematyce muzycznej.
Gerard ter Borch – Lutnistka
Gerard ter Borch – Lutnistka
Gerard ter Borch – Dziewczyna grająca swojemu kawalerowi
Jest to jeden z ładniejszych obrazów Borcha. Piękna dziewczyna przygrywa na lutni niemniej pięknemu, długowłosemu kawalerowi, który swobodnie siedząc blisko niej, wyczekuje momentu, gdy będzie mógł ją objąć.
Gerard ter Borch – Lutnistka
Gerard ter Borch – Lekcja muzyki
Gerard ter Borch – Skrzypek
Za jednego z najlepszych malarzy złotego wieku uznawany jest holenderski malarz baroku Jan Steen. Malował on humorystyczne sceny rodzajowe, również z motywem muzycznym.
Jan Steen – Autoportret z lutnią
Jan Steen – Karczma ze skrzypkiem
Jan Steen – Serenada
Jan Steen – Koncert rodzinny
Jan Steen – Lekcja muzyki
Jan Steen – Kobieta grająca na sistrum
Jan Steen – Kontrakt małżeński
Doskonałą dokumentacją ikonograficzną holenderskich uliczek, podwórek oraz wnętrz mieszkalnych, zwłaszcza średniozamożnych mieszczan, było malarstwo Pietera de Hoocha. Wyróżniało się wyjątkową dbałością o szczegóły.
Pieter de Hooch – Muzyczne party
Pieter de Hooch – Komponowanie muzyki
Sceny rodzajowe przedstawiające karczmy, chłopskie kuchnie, alchemików, astrologów i szarlatanów tworzył Cornelius Pietersz Bega – holenderski malarz, rysownik i akwaforcista barokowy. Malował on również wytworne sceny mieszczańskie, często o tematyce muzycznej.
Cornelius Pietersz Bega – Duet
Cornelius Pietersz Bega – Lutnistka
Cornelius Pietersz Bega – Lutnistka
Cornelius Pietersz Bega – Lutnistka (detal)
Sceny rodzajowe wykorzystując po mistrzowsku grę świateł, tworzył holenderski artysta baroku Jan Vermeer van Delft. W jego dorobku dominujące są prace przedstawiające kobiety we wnętrzach mieszkalnych, zajętych rozmową, lekturą listu lub muzyką.
Jan Vermeer van Delft – Dziewczyna grająca na lutni
Grająca na lutni dziewczyna siedzi blisko okna, co jest bardzo częste u Vermeera. Słońce oświetla jej głowę i ramię. Może wypatruje swojego ukochanego i ćwiczy melodię dla niego.
Vermeer van Delft – Dziewczyna grająca na gitarze
Vermeer van Delft – Dziewczyna z fletem
Vermeer van Delft - Lekcja muzyki
Vermeer van Delft – Koncert
Vermeer van Delft – Kobieta grająca na wirginale
Vermeer van Delft – Kobieta grająca na klawesynie
Jan Vermeer van Delf - List miłosny
Mało znanym malarzem holenderskiego baroku jest jeden z najzdolniejszych uczniów Rembrandta – Nicolaes Maes. Najchętniej malował on niewiasty znajdujące się w domowych wnętrzach, młode służebne podglądające miłosne uściski lub podsłuchujące rozmowy domowników. Motyw muzyczny również występuje na jego obrazach.
Nicolaes Maes – Niegrzeczny mały dobosz
Nicolaes Maes – Kobieta z listem
Nicolaes Maes – Kobieta przy wirginale
Nicolaes Maes – Lirnik
Mogłabym pokazać jeszcze wiele obrazów z motywem muzycznym malarzy holenderskich z okresu baroku, bo temat ten był bardzo popularny. Proponuję jednak powrót do Włoch i obrazy, których autorami są Giambattista Tiepolo oraz Mattia Preti – twórcy późnego baroku.
Giambattista Tiepolo - Apollo
Giambattista Tiepolo – Kobieta z mandoliną
Mattia Preti - Koncert
Mattia Preti - Koncert
Za wybitnego przedstawiciela nurtu klasycyzującego w malarstwie barokowym uważany jest artysta francuski Nicolas Poussin. Zanim jednak jego twórczość zyskała zdecydowanie klasyczne oblicze, we wczesnym okresie jego artystyczne poszukiwania przybierały różne, wręcz rozbieżne kierunki.
Nicolas Poussin – Święta Cecylia
Nicolas Poussin – Bachanalia
Nicolas Poussin – Bachanalia
Nicolas Poussin był przeciwnikiem odtwarzania natury, próbował przedstawić jej obraz doskonały. Tematem jego dzieł były sceny biblijne i mitologiczne oraz mistyczne alegorie i heroizowane pejzaże ze sztafażem.
Nicolas Poussin - Taniec do muzyki Czasu (detal)
Do tańca przygrywa na lirze Orfeusza Ojciec Czas. Towarzyszący mu amorek trzyma klepsydrę. Jej symbolika jest oczywista.
Nicolas Regnier - Lutnista
Nicolas Régnier to francuski malarz okresu baroku, caravaggionista.
Georges deL a Tour – Lirnik
Francuski malarz baroku Georges de la Tour znany był głównie z nokturnów, ale tworzył także sceny dzienne, między innymi z żebrakami oraz wędrownymi, często starymi niewidomymi muzykami. 
Georges de la Tour – Lirnik (detal)
Georges de la Tour – Niewidomy muzyk
Georges de la Tour – Lutnista
Najwybitniejszym pejzażystą francuskiego baroku był Claude Lorrain. Jego obrazy wyróżniały się przemyślaną kompozycją i zmiennością barw w zależności od oświetlenia. Dość często były to pejzaże pastoralne z grającymi postaciami mitologicznymi lub z prostymi pasterzami.
Atrybutem Apolla, jak wiemy była lira, ale tutaj Bóg gra na skrzypcach.
Claude Lorrain – Pejzaż z Apollem i Merkurym
Atrybutem Apolla, jak wiemy była lira, ale tutaj Bóg gra na skrzypcach.
Claude Lorrain – Pejzaż pastoralny
Claude Lorrain – Pejzaż pastoralny
Prezentację części pierwszej zakończą grające putta.
Zapraszam na dalszy ciąg prezentacji do części II (listopad 2011)
