..Motyw muzyczny w malarstwie cz. I..

Od najdawniejszych czasów muzyka była ściśle powiązana z życiem człowieka. Towarzyszyła pracy, zabawie, obrzędom oraz wyprawom wojennym. Według wierzeń starożytnych Greków, sprowadził ją na ziemię Apollo w orszaku Muz - opiekunek różnych dziedzin sztuki. Boskie pochodzenie muzyki potwierdzają też mitologie innych kultur. Pierwsze instrumenty człowiek tworzył z tego co znalazł w naturze - ze zwierzęcych kości, kłów, rogów i skorupy żółwia. Wykorzystywał także korę, drewno, kamień i glinę. Pierwszym znalezionym wizerunkiem muzyka jest ryt naskalny na ścianie jaskini nazwanej Les Trois w Pirenejach francuskich. (ok. 15 000 lat p.n. e.)

Czarownik z jaskini Les Trois

W centrum tego rytu przedstawiona jest postać szamana, grająca na muzycznym łuku. Jest to najstarszy jednostrunowy instrument.

Harfa łukowa

Prawdopodobnie człowiek pierwotny zaintrygowany dźwiękiem łuku, spostrzegł szybko, że dźwięk zmienia się w zależności od długości jego cięciwy. Tak powstała harfa - jeden z najstarszych instrumentów strunowych. Głównymi ośrodkami jej występowania już ponad 5000 lat temu, były starożytne cywilizacje Egiptu oraz Mezopotamii. To właśnie w Tebach znaleziono w jednym z grobowców tę łukową harfę. Wykonana z drewna, jest  pięknie inkrustowana kośćmi i fajansem.

Hathor z sistrum

Muzyka w starożytnym Egipcie była związana z wierzeniami i dotyczyła przede wszystkim ceremonii  na część bogów. Hathor to bogini nieba, miłości, radości,  muzyki i tańca, Jej atrybutem był stroegipski instrument perkusyjny -  sistrum.

Nefertari z sistrum

Nefertari to żona faraona Ramzesa II posiadająca wielką niezależność i władzę. 

Izyda i Ozyrys

Sistrum  kojarzy się też z kultem Ozyrysa i Izydy, ale najbardziej chyba  z Bast - boginią słońca i wojny. Była ona znana z ceremonii z tym instrumentem.

Bogini Bast z sistrum

Jednym z ulubionych i często używanych instrumentów w starożytnym Egipcie była  harfa. Świadczą o tym malowidła w grobowcach faraonów, urzędników królewskich,  kapłanów, wybitnych osobistości, artystów i zwykłych ludzi. Na harfie gra jedna z „Muzykantek” na słynnym fresku z grobowca Nachta.

Muzykantki – Fresk z grobowca Nachta

Fresk egipski - Muzyczny bankiet urzędnika państwowego

Jednym z najważniejszych odkryć dotyczących egipskiej harfy jest nekropolia faraona Ramzesa III w Tebach. Nazwano ją Grobowcem Harfistów, od fresku przedstawiającego harfistę grającego i śpiewającego pochwalną pieśń faraona przed bogiem Szu. 

Harfista – fresk egipski

W starożytnej Grecji muzyka odgrywała bardzo ważną rolę w wielu dziedzinach życia. Była obecna na publicznych zebraniach, przyjęciach, na uroczystościach religijnych, ceremoniach pogrzebowych, w teatrze i na igrzyskach. Najbardziej popularnym instrumentem była tam nie harfa, choć  również na niej grywano, ale lira. Z tym instrumentem kojarzony był  Apollo. 

Apollo – Kyliks (płaska czara do picia wina)

Malowidło przedstawione we wnętrzu naczynia, przedstawia Apolla z wieńcem laurowym na głowie, grającego na lirze. Wizerunki liry można znaleźć na  wielu amforach i wazach. 

Orfeusz grający na lirze dla Ateny - Amfora czarnofigurowa

Odmianą liry była kitara (lira skrzynkowa). Używali jej zawodowi muzycy, którzy brali udział w licznych muzycznych konkursach. 

Kobieta z kitarą (waza grecka)

Kobieta z kitarą – fresk grecki z Boscoreale

Boscoreale to miejscowość zniszczona przez wybuch Wezuwiusza, podobnie jak Pompeje. 

Nie mniej popularnym instrumentem w starożytnej Grecji był aulos. Tworzyły go dwie cylindryczne piszczałki. Jego powstanie przypisuje  się bogini Atenie. Wedle legendy pewnego dnia  zrobiła sobie ona podwójny flet z kości rogacza i grała na nim podczas uczty bogów. Nie rozumiała dlaczego Hera i Afrodyta śmieją się z jej gry. Poszła zatem nad strumień i zagrała, przypatrując się swojemu wizerunkowi w wodzie. Kiedy uświadomiła sobie jak śmiesznie wygląda z sinymi nabrzmiałymi policzkami, wyrzuciła aulos i obłożyła klątwą każdego, kto go weźmie do ręki.

Mężczyzna grający na aulosie

Ofiarą klątwy Ateny został satyr Marsjasz. Znalazł on flet i grywał na nim radując muzyką swoich słuchaczy, którzy wołali za nim, że nawet sam Apollo na swej lirze nie potrafi tak pięknie grać. Wywołało to gniew Apolla, który jako bóstwo muzyki i poezji nie mógł pozwolić na to, ażeby ktoś prześcignął go w jego sztuce. Wyzwał więc Marsjasza na zawody. Zwycięzca miał prawo wybrać karę dla pokonanego. Wygrał Apollo, przewyższając Marsjasza swoją grą na lirze, a karą było obdarcie żywcem  konkurenta ze skóry, co Bóg skwapliwie uczynił.

Pan i Dafne grająca na fletni

Z Panem, bogiem opiekuńczym lasów i pól, strzegącym pasterzy oraz ich trzody, kojarzy się fletnia, zwana też siringą. Nazwę instrumentu uzasadnia grecki mit, według którego Bóg zakochał się w pięknej nimfie Syrinks. Chodził za nią całymi dniami i prosił, żeby została jego żoną. Dziewczyna uciekając przed natrętem za sprawą bogów zamieniła się w trzcinę, a Pan uświadomiwszy sobie  jak bardzo jest  brzydki, żałośnie zapłakał. Nagle usłyszał, że roślina  potrząsana wiatrem wydaje podobnie żałosne dźwięki. Wyciął więc kilka łodyg o nierównej długości, połączył je razem i tak oto powstał instrument, który Pan od imienia ukochanej nazwał siringą.

Muzycy etruscy - Fresk

Przed założeniem Rzymu, na tamtych terenach istniały wcześniejsze cywilizacje. Jedną z najbardziej rozwiniętych była cywilizacja etruska. Najlepiej zachowane zabytki tej kultury to malowidła na grobowcach. To przykład fresku etruskiego  na Grobowcu Lampartów w Tarquinii (475 r. p. n. e.) Muzycy etruscy grają na aulosie i kitarze.

Muzycy etruscy (detal)

Zabytki kultury rzymskiej to głównie mozaiki. Oto przykład ukazujący dwóch muzykantów cyrkowych.

Muzyk - fresk etruski

Dwaj muzykanci – mozaika rzymska

Mozaika rzymska - Orfeusz czarujący zwierzęta

Mozaika rzymska - Orfeusz czarujący zwierzęta

 Ze Starożytnego Rzymu  przenieśmy  się do Europy średniowiecznej. Zwiedzamy Bazylikę św. Franciszka w Asyżu. Znajdują się tam freski jednego z największych włoskich malarzy II połowy XIII wieku - Giovanniego Cimabue. Jeden z nich przedstawia aniołów grających na trąbach.

Giovanni Cimabue - Apokaliptyczny Chrystus (detal)

W Asyżu w I połowie XIV wieku tworzył włoski malarz Simone Martini. Jest on autorem jedenastu fresków związanych z życiem świętego Marcina.

Simone Martini – Powołanie św. Marcina do wojska

Simone Martini – powołanie św. Marcina do wojska (detal)

 Pierwsza połowa XIV wieku to czas, w którym tworzył włoski malarz Ambrogio Lorenzetti. Tego postępowego artystę zwiastującego już renesans w sztuce. Jest on autorem fresku  „Skutki dobrych rządów na wsi i w mieście”, uznanym za arcydzieło. Jego fragment zatytułowany „Taniec”, pokazuje grupę tancerzy, poruszających się w rytm tamburyna.  

Ambrogio Lorenzetti - Taniec

Jest to najprawdopodobniej jedno z pierwszych przedstawień tańca towarzyskiego.

Ambrogio Lorenzetti – Taniec (detal)

Król Dawid (miniatura z XII wieku)

W ikonografii chrześcijańskiej postacią przedstawianą zwykle z harfą lub lirą jest biblijny władca Izraela Dawid. Jedna z legend głosi, że zdobył on uznanie króla Saula jako zwycięzca nad Goliatem. Inna twierdzi, iż król  Saul zachwycił się jego  grą na lirze, cytrze albo harfie. Najstarsze wizerunki Dawida jakie znalazłam, to miniatury pochodzące z XII i XIII wieku.

Dawid grający na harfie – Miniatura z Psałterza (XIII wiek)

Autorem miniatury króla Dawida z instrumentem w ręku jest też włoski malarz wczesnego renesansu Fra Angelico.

Na dziełach Fra Angelico spotykamy także muzykujące anioły. Przykładem może być znany obraz ołtarzowy artysty „Linaioli Tabernakulum”. Na wewnętrznym łuku jego ramy okalającym Madonnę z Dzieciątkiem, na różnych instrumentach gra 12 aniołów. Oto kilka z nich.

Linaioli Tabernakulum (detal)

Linaioli Tabernakulum (detal)

Linaioli Tabernakulum (detal)

Linaioli Tabernakulum (detal)

 Linaioli Tabernakulum (detal)

Muzykujące anioły występują również na obrazie Fra Angelico – „Koronacja Matki Boskiej”.

Fra Agelico -Koronacja Matki Boskiej z aniołami i świętymi

Tej mistycznej ceremonii,  podczas której Maria dostaje z rąk Chrystusa koronę, blasku dodają fanfary długich trąbek muzyków rozmieszczonych symetrycznie po obu stronach tronu.  Po lewej stronie aniołowie grają też  na  lutni i bębenku, a po prawej na mandoli, rebeku i tamburinie.

Fra Angelico - Gloryfikacja Chrystusa

Masaccio – Madonna z Dzieciątkiem i  aniołami (Poliptyk z Pizy)

Przedstawicielem wczesnego renesansu włoskiego był także Masaccio. „Poliptyk z Pizy” - to  jedno z najbardziej znanych dzieł  tego artysty. Madonnie i Dzieciątku towarzyszą czterej aniołowie. Dwóch z nich przygrywa Jezuskowi na lutni. 

Filippo Lippi – Madonna z Dzieciątkiem, świętymi i aniołami

Grający aniołowie towarzyszą też Madonnie na obrazie Filippo Lippi, który również  był przedstawicielem wczesnego renesansu włoskiego.

Robert Campin - Madonna karmiąca

Sztuka włoska w połowie XIV wieku staje już u progu renesansu, ale na północy Europy wciąż jeszcze panuje gotyk. Jego przedstawicielem jest między innymi niderlandzki malarz Robert Campin - nazwany Mistrzem z Flemalle. Madonnie karmiącej Dzieciątko Campina też przygrywają aniołowie.

Robert Campin – Boże Narodzenie (detal)

Na obrazie Campina „Boże Narodzenie”, jeden z pastuszków trzyma w ręku ludowy instrument muzyczny. Jest to róg albo jakaś prymitywna trąbka.

Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski

Z tego samego kręgu sztuki co Campin, pochodzi niderlandzki malarz Jan van Eyck - przedstawiciel tzw. gotyku łamanego.  Najbardziej znanym jego dziełem  jest „Ołtarz Gandawski”. Główne trzy postacie w górnej frontowej części ołtarza (Bóg, Maria i Jan Chrzciciel), otoczone są z obu stron przez śpiewające i grające anioły.

Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski (2 detale)

Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski (detal - św. Cecylia)

Jan van Eyck – Ołtarz Gandawski (detal)

Reprezentantem gotyku niemieckiego jest Stefan Lochner. Słynnym jego dziełem jest  „Madonna w altanie różanej” - przykład gotyckiego malarstwa tablicowego.

Stefan Lochner – Madonna w altanie różanej

Obraz przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem w pełnym splendorze i w otoczeniu grających aniołów. Matka Boża ma aksamitne szafirowe szaty, bogato zdobioną koronę, a na piersi złotą zapinkę z jednorożcem. Jest to typ Madonny pokornej, siedzącej wprost na ziemi albo tak jak tutaj na poduszce leżącej na trawniku.

Stefan Lochner – Madonna w altanie różanej (detal)

Obraz ten jest bogaty w symbole. Sam ogród odnosi się do czystości Marii. Symbolem maryjnym jest też róża. Jabłko, które trzyma Jezusek w ręce to symbol zakazanego owocu, a jednorożec symbolizuje Chrystusa.

Piero della Francesco - Boże Narodzenie

W II połowie XV wieku tworzył we Włoszech malarz i teoretyk sztuki Pierro della Francesco. Jako autor traktatu o perspektywie, zasłużył się właśnie w tej dziedzinie, wprowadzając jako pierwszy perspektywę zbieżną. A oto jeden z jego obrazów z motywem muzycznym.

Piero della Francesco - Boże Narodzenie (detal)

Grające anioły występują na bardzo wielu obrazach malarzy renesansu. A oto jeszcze dwa przykłady Madonny malarstwa włoskiego z II połowy XV stulecia. Autor pierwszego dzieła to Andrea Mantegna - wybitny rytownik i malarz, prekursor miedziorytu i mistrz perspektywy.  Drugi obraz jest autorstwa mniej znanego artysty włoskiego działającego w Bolonii – Marca Zoppo.

Andrea Mantegna – Madonna z Dzieciątkiem

Marco Zoppo – Pochwała macierzyństwa

Z wielkich obrazów ołtarzowych i z wielu przedstawień Madonny, zwłaszcza tronującej, znany jest działający w II połowie XV stulecia twórca weneckiej szkoły kolorystycznej – Giovanni Bellini.

Giovanni Bellini – Ołtarz św. Zachariasza (detal)

Giovanni Bellini – Ołtarz św. Hioba

Giovanni Bellini – Ołtarz św. Hioba (detal) 

Giovanni Bellini – Ołtarz św. Hioba (detal) 

Znanym dziełem Belliniego jest Tryptyk Frari. Środkowa jego część przedstawia Madonnę tronującą. U jej stóp dwaj aniołowie grają na flecie.

Giovanni Bellini – Tryptyk Frari ( środkowy panel)

Giovanni Bellini – Tryptyk Frari (dolna część środkowego panelu)

Giovanni Bellini - Tryptyk Frari (dolna część środkowego panelu)

Giovanni Bellini - Tryptyk Frari (dolna część środkowego panelu)

Twórcą najbardziej ekspresyjnych aniołów grających jest Melozzo da Forli – włoski malarz renesansowy. Oto jego muzykujące anioły.

 W wielkiej chwale i w otoczeniu chórów anielskich wznosi się ku niebu Matka Boska na obrazie Mateo di Giovanniego „Wniebowzięcie Marii”. Wychyla się ku niej czekający Syn w geście powitalnym. Święci i prorocy także czekają na jej przyjęcie.

Mateo di Giovanni – Wniebowzięcie Marii

Mateo Giovanni uwiecznił chyba jeden z największych anielskich zespołów muzykujących. Składa się on z 14 instrumentalistów i 6 śpiewaków.

Mateo di Giovanni – Wniebowzięcie Marii (detal)

Drugim ważnym ośrodkiem malarstwa renesansowego obok Włoch była Europa północna. Jednym z ważniejszych twórców wczesnego renesansu w tym rejonie był Hans Memling – artysta niderlandzki niemieckiego pochodzenia.

Hans Memling – Grające anioły

Hans Memling – Grające anioły (detal)

Do jednych z najlepszych obrazów Memlinga należą Madonny z Dzieciątkiem.

Do jednych z najlepszych obrazów Memlinga należą Madonny z Dzieciątkiem.

Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem i z aniołami

Jeden z aniołów gra tutaj na portatywie (zminimalizowanych organach) – instrumencie bardzo popularnym w XV wieku.

Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem i z aniołami (detal)

Portatyw zawieszany był na szyi lub podtrzymywany na kolanach w taki sposób, że odchylona na zewnątrz klawiatura była  dostępna dla prawej ręki grającego. Lewą ręką obsługiwał on mały, trójkątny miech, umieszczony z tyłu. Ta pozycja instrumentu powodowała charakterystyczny sposób palcowania, ograniczający się do używania jedynie dwóch palców.

Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem

Hans Memlig malowal madonny w świątyni i na tle krajobrazu.

Hans Memling – Madonna z Dzieciątkiem

Wielu grających i śpiewających aniołów Hans Memling namalował na słynnym tryptyku z Kościoła Mariackiego w Gdańsku, który przedstawia sąd ostateczny.

Hans Memling - Sąd ostateczny

Środkowa część tryptyku przedstawia  Czyściec, gdzie odbywa się Sąd i ważenie dusz. W centrum widzimy Chrystusa, wokół którego siedzą apostołowie, Matka Boża i Jan Chrzciciel. Niżej Archanioł Gabriel w błyszczącej zbroi trzyma w ręce wagę służącą do ważenia ludzkich uczynków. Lewe skrzydło ukazuje wstąpienie do nieba, prawe strącenie do piekła.

Hans Memling – Sąd ostateczny (detal środkowego panelu)

Hans Memling – Sąd ostateczny (detal lewego panelu)

Memling wzorował się na obrazie swego mistrza i nauczyciela Rogiera van der Weydena.

Rogier van der Weyden - Sąd ostateczny (detal środkowego panelu)

Widzimy tutaj Archanioła z wagą, otoczonego aniołami grającymi na długich trąbach. Są one znane nam już ze Starego Testamentu i zwiążane są z historią zdobycia przez Izraelitów Jerycho. Dobrze obwarowane miasto długo stawiało opór. Mury runęły dopiero wtedy, gdy siedmiu kapłanów zatrąbiło siedem razy na siedmiu trąbach. Scenę tę widzimy na obrazie francuskiego malarza okresu renesansu – Jeana Fouqueta.

Jean Fouquet – Zdobywanie Jerycha 

Jean Fouquet – Zdobywanie Jerycha (detal)

Zdobywanie murów Jerycha namalował również Rafael Santi, ale na jego obrazie nie widzimy trąb jerychońskich. Są jedynie dwaj dobosze ze swoimi bębenkami.

 Rafael Santi – Jerycho

Obrazem Rafaela  na którym są instrumenty muzyczne to „Święta  Cecylia”.

Rafael Santi – Święta Cecylia

 Święta Cecylia - patronka muzyki kościelnej przedstawiona w otoczeniu czterech innych świętych, trzyma tu w rękach portatyw, z którego wypadają piszczałki. 

Rafael Santi – Święta Cecylia (detal)

Ciekawe jest tutaj to, że w instrumencie, który trzyma Cecylia, piszczałki rozmieszczone są w odwrotnej kolejności. Grający miałby po swojej lewej stronie piszczałki najkrótsze, czyli wydające najwyższe dźwięki. Nie wiadomo czy Rafael popełnił błąd spowodowany nieznajomością przedmiotu czy też rozmyślnie, kierując się zasadami kompozycji odwrócił kolejność piszczałek.

Na dole obrazu u stóp św. Cecylii widzimy również inne instrumenty muzyczne.

 

Grających aniołów  Rafael namalował  na obrazie „Koronacja Marii”.

Rafael Santi – Koronacja Marii

Rafael Santi – Koronacja Marii (detal)

Rafael Santi – Koronacja Marii (detal)

Rafael Santi – Koronacja Marii (detal

Na przełomie wieku XV i XVI tworzył w Wenecji  malarz Giorgione i jego uczeń Tycjan – wybitni przedstawiciele dojrzałego renesansu. Pierwszy z nich swoją uwagę  kierował ku naturze, Drugi zasłynął między innymi jako malarz mitologii, obrazów religijnych i aktów, a zwłaszcza nagiej Wenus.

Giorgione – Hołd dla poety

Obrazem, którego autorstwo przypisywane jest obu malarzom jest „Koncert wiejski”, przy czym większość znawców skłania się ku tezie, iż to samodzielne dzieło Tycjana.

Koncert wiejski

Na  tym obrazie widać dwóch ubranych młodych mężczyzn i dwie nagie kobiety, wypoczywających na łonie natury. W rzeczywistości jednak niewiast nie ma. Są one tylko wytworem wyobraźni panów. Zdaniem specjalistów obraz jest alegorią Poezji. Mają o tym świadczyć dwa jej symbole - flet i lejąca się woda. Mężczyźni zajęci są śpiewem. Jeden z nich gra na lutni. 

Tycjan – Wenus i organista

Tycjan - Pasterz i nimfa

Tycjan – Etapy życia ludzkiego

Tycjan – Etapy życia ludzkiego (detal)

W Wenecji tworzył w okresie dojrzałego i późnego renesansu również Lorenzo Lotto, który tak jak Tycjan malował także pod dużym wpływem Giorgione. Oto jedna z jego Madonn, której towarzyszą grające aniołki.

Lorenzo Lotto – Madonna z Dzieciątkiem

Lorenzo Lotto – Madonna z Dzieciątkiem (detal)

Renesans włoski kończy obraz Correggia – jednego z najwybitniejszych malarzy przełomu renesansu i manieryzmu.

Corriegio – Alegoria cnoty

Corriegio – Alegoria cnoty (detal)

Ogromne instrumenty muzyczne spotkałam na tryptyku „Ogród ziemskich rozkoszy” Hieronima Boscha - jednego z najwybitniejszych malarzy niderlandzkich tworzących w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku.

Hieronim Bosch – Ogród ziemskich rozkoszy (detal prawego panelu)

Bosch namalował instrumenty na prawym panelu tryptyku przedstawiającego piekło Jedną z tortur jest przykuwanie do instrumentów.

Geertgen Tot Sint Jans - Madonna z Dzieciątkiem w glorii

Geertgen Tot Sint Jans - to renesansowy malarz niderlandzki. Podejmując tradycyjne tematy religijne i malując po mistrzowsku pejzaże, stosował nowatorskie środki stylistyczne, takie jak perspektywa barwna i efekty świetlne. „Gloryfikacja Matki Boskiej” pokazuje Madonnę zasiadającą na sierpie księżyca i na smoku. Na głowie ma gwiaździstą koronę podtrzymywaną przez serafiny. Wokół Matki Boskiej otoczonej blaskiem, widoczne są trzy kręgi Aniołów. Na ostatnim kręgu grają one na różnych instrumentach. Jest to chyba jedna z najstarszych ilustracji instrumentów znanych w ówczesnej Holandii. Do tej anielskiej muzyki przyłącza się Dzieciątko, które trzyma dzwonki w dłoniach.

Pieter Bruegel – Wesele chłopskie

Do twórczości Hieronima Boscha nawiązywał wiele lat później Pieter Bruegel - jeden z najznamienitszych malarzy późnego odrodzenia. Na obrazie biesiadnikom przy stole przygrywają dwaj wiejscy muzykanci.

Pieter Bruegel – Pożegnanie karnawału z postem (detal) 

Widzimy tu lewą część obrazu ukazującą karnawał. Wśród bawiących się ludzi są  muzykanci.

Pieter Bruegel – Pożegnanie karnawału z postem (detal)

Mathias Grünewald – Ołtarz z Isenheim (panel środkowy)

Ołtarz ten jest najważniejszym dziełem Mathiasa Grunewalda, niemieckiego architekta oraz malarza renesansu. Środkowy jego panel  przedstawia koncert aniołów i Madonnę z Dzieciątkiem.

Mathias Grünewald – Ołtarz z Isenheim (koncert aniołów)

Najbardziej znanym przedstawicielem renesansu niemieckiego był Albrecht Dürer - wybitny malarz, grafik, pierwszy wielki drzeworytnik.

Albrecht Dürer – Dwaj muzykanci

Albrecht Dürer – Święto różańcowe

W sztuce  II polowy XVI wieku zaznaczył się kierunek zwany manieryzmem. Charakteryzował się on odejściem od naśladowania natury, wydłużonymi sylwetkami postaci oraz wyszukaną symboliką. Jednym z najwybitniejszych  przedstawicieli  tego nurtu był Jacopo Tintoretto.

Jacopo Tintoretto – Muzykujące kobiety 

Muzykujące anioły spotkałam na obrazie  El Greca - manierystycznego malarza hiszpańskiego, pochodzenia greckiego.

 El Greco – Koncert aniołów

Epokę baroku w malarstwie zaczynam od Caravaggia - jednego z największych przedstawicieli tego kierunku we Włoszech. Odrzucając wszelką idealizację oraz naśladownictwo wzorów antycznych i renesansowych, opierał się on głównie na obserwacji przyrody i realnego życia.

Caravaggio - Muzykanci

Przedmioty i postacie na obrazach Caravaggio wydobywał ostrym światłem, tak żeby kontrastowały z ciemnym tłem. Obraz ten przedstawia kupidyna, mającego przewagę nad wojną, władzą, nauką i muzyką.

Caravaggio – Lutnista

Caravaggio malował  realne życie codzienne, ale sięgał również po wątki biblijne i mitologiczne. Jeden z obrazów artysty nawiązuje do apokryfu, według którego podczas odpoczynku świętej rodziny w drodze do Egiptu, spod palmy wytrysnęło źródełko. Dzięki temu, Józef mógł napełnić bukłaki wodą.

Caravaggio – Odpoczynek w drodze do Egiptu

Nuty trzymane przez świętego Józefa zostały zidentyfikowane. Utwór  jaki uwiecznił na swoim obrazie Caravaggio, jest to motet „Jaka piękna jesteś”, skomponowany przez flamandzkiego muzyka.

Artemisia Gentileschi – Autoportret z lutnią

Ciekawą postacią włoskiego wczesnego baroku była Artemisia Gentileschi - jedna z pierwszych wielkich malarek w historii sztuki. Pokonując społeczne bariery, zdobyła niezależność i sławę. Zgwałcona przez swojego nauczyciela doprowadziła do jego ukarania, ale to przeżycie miało wpływ na jej twórczość.

Artemisia Gentileschi – Święta Cecylia

Artemisia Gentileschi – Lutnistka

Współpracownikiem Annibale Carracciego był malarz i znakomity rysownik - Domenichino Zampieri. Malował często obrazy o tematyce mitologicznej, religijnej, alegorycznej i pejzaże. Był też znakomitym portrecistą oraz autorem wielu fresków. Między innymi namalował serię  fresków ze scenami z życia św. Cecylii.

Domenichino Zampieri – Święta Cecylia

Domenichino Zampieri – Święta Cecylia (Anioł trzymający nuty)

Domenichino Zampieri – Madonna

Domenichino Zampieri – Madonna (detal)

Domenichino Zampieri – Król Dawid grający na harfie

Popularność we Włoszech w okresie baroku zdobył również Guido Reni. Był on eklektykiem. W swoich poszukiwaniach piękna, zaczynał od klasycyzmu Rafaela, a następnie przejął naturalizm Caravaggia, odzierając go jednak z dekoracyjności.

Guido Reni – Anioł pociesza muzyką św. Franciszka 

Guido Reni – Anioł pociesza muzyką św. Franciszka (detal)

Do grona najwybitniejszych twórców baroku należał flamandzki malarz Peter Paul Rubens -  wszechstronny artysta o genialnej wyobraźni. Dzięki niezwykłej indywidualności, narzucił swój styl całemu malarstwu flamandzkiemu na wiele lat.

Rubens - Muzykujący aniołowie

Rubens - Muzykujący aniołowie  (detal)

Rubens - Muzykujący aniołowie  (detal)

Najwybitniejszym obok Rubensa przedstawicielem barokowego malarstwa flamandzkiego był Jacob Jordaens.

Jacob Jordaens – Malarz z rodziną

Swoje ulubione tematy Jordaens czerpał z tradycji ludowej. Jego twórczość jest pochwałą flamandzkiej żywiołowej radości życia.

Jacob Jordaens – Jak starzy śpiewają, tak młodzi zagrają

Jordaens z upodobaniem malował liczne wersje trzech tematów. Jednym z nich była ilustracja przysłowia - „Jak starzy śpiewają, tak młodzi zagrają”.

Jacob Jordaens – Jak starzy śpiewają, tak młodzi grają (detal)

Jacob Jordaens – Jak starzy śpiewają, tak młodzi grają (detal)

Czołowym malarzem baroku flamandzkiego był wybitny portrecista Frans Hals. Malował on bardzo często prostych ludzi, a między innymi ulicznych muzykantów.

Frans Hals – Błazen z mandoliną

Frans Hals - Chłopiec grający na skrzypcach

Frans Hals - Lutnista

Frans Hals - Chłopiec z lutnią

Frans Hals – Chłopiec z fletem

Frans Hals - Chłopiec z lutnią i kieliszkiem wina

Śpiewaków i muzyków malował często holenderski Caravaggionista - Hendrick Jansz ter Brugghen.

Hendrick Jansz ter Brugghen – Król David grający na harfie

Obraz ten jest w posiadaniu Muzeum Narodowego w Warszawie.

Hendrick Jansz ter Brugghen – Kobieta grająca na lutni

Hendrick Jansz ter Brugghen – Koncert

Hendrick Jansz ter Brugghen – Koncert

Hendrick Jansz ter Brugghen – Koncert (detal)

Hendrick Jansz ter Brugghen – Lutnista

Hendrick Jansz ter Brugghen - Duet

Hendrick Jansz ter Brugghen – Dudziarz

Hendrick Jansz ter Brugghen – Chłopiec grający na piszczałce

Hendrick Jansz ter Brugghen – Chłopiec grający na flecie

Hendrick Jansz ter Brugghen – Basista

Caravaggionistą był również flamandzki malarz baroku Theodore Rombouts, który potem tworzył pod wpływem Rubensa. On też malował chętnie muzyków. Często przygrywali oni grającym w karty.

Theodore Rombouts – Alegoria pięciu zmysłów

Theodore Rombouts – Alegoria pięciu zmysłów (detal

Theodore Rombouts – Lutnista

Theodore Rombouts – Gra w  karty

Theodore Rombouts – Gra w karty

Theodore Rombouts – Gra w karty (detal)

Za Caravaggionistę uważany jest również Jan van Bijlert – holenderski malarz okresu baroku. Motyw muzyczny też jest obecny na jego obrazach.

Jan van Bijlert - Koncert

Jan van Bijlert - Koncert

Jan van Bijlert - Młody lutnista

Jan van Bijlert - Pastuszek z fletem

Jan van Bijlert - Koncert

Jan van Bijlert - Muzykująca kompania

Jan van Bijlert - Koncert

Jan van Bijlert - Wesoła kompania

Za jednego z największych artystów na świecie uważany jest powszechnie holenderski malarz i grafik Rembrandt Harmenszoon van Rinn.

Rembrandt – Muzyczne party

Rembrandt – Muzyczne party (detal)

 Muzyków podczas koncertów malował  także często kolejny caravaggianista holenderski - Gerard van Honthorst.

Gerard van Honthorst – Koncert

Gerard van Honthorst – Koncert (detal)

Gerard van Honthorst – Koncert na balkonie

Gerard van Honthorst – Koncert na balkonie

Gerard van Honthorst – Wesoła kompania

Gerard van Honthorst – Szczęśliwy skrzypek z lampką wina 

Gerard van Honthorst – Wesoły skrzypek

Gerard van Honthorst – Wesoły skrzypek

Gerard van Honthorst – Lutnistka

Gerard van Honthorst – Wiolinistka

Judith Leyster i Jan Miense Molenaer to małżeństwo barokowych malarzy holenderskich. Motywy muzyczne  też często spotykamy  na ich obrazach. 

Judith Leyster – Autoportret z obrazem skrzypka

Judith Leyster była głównie portrecistką, ale zdarzały jej się pejzaże, martwe natury i sceny rodzajowe.

Judith Leyster – Mały flecista

Judith Leyster – Wesoły skrzypek

Judith Leyster - Serenada

Judith Leyster - Lutnista

Obraz ten przypomina bardzo dzieło Fransa Halsa, przedstawiające grającego na lutni błazna. Nic w tym dziwnego, malarka była jego uczennicą. Razem z mężem prowadziła wspólną pracownię. Oboje korzystali z tych samych rekwizytów oraz modeli.

Jan Miense Molenaer – Autoportret

Jan Miense Molenaer był podobnie jak żona uczniem Fransa Halsa. Malował sceny historyczne, portrety zbiorowe i sceny rodzajowe.

Jan Miense Molenaer – Chłopiec z fletem

Jan Miense Molenaer – Muzykująca rodzina

Jan Miense Molenaer – Muzykująca rodzina

Jan Miense Molenaer – Duet

Jan Miense Molenaer – Duet

Jan Miense Molenaer – Koncert

Jan Miense Molenaer – Trio

Wybitnym malarzem flamandzkim był założyciel i pierwszy dyrektor Akademii Sztuk Pięknych w Antwerpii – David Teniers (młodszy). Pozostawił po sobie ponad 2 tysiące obrazów, z czego większość to sceny rodzajowe. Są wśród nich także prace z motywem muzycznym.

David Teniers – Artysta i jego rodzina

David Teniers – Flecista

David Teniers – Chłopi tworzący muzykę w gospodzie

David Teniers – Dudziarz

David Teniers – Lutnista akompaniujący śpiewającej damie

Jednym z największych mistrzów malarstwa rodzajowego Holandii  w baroku był Adriaen van Ostade. Najczęstszym tematem jego obrazów było pogodne życie wieśniaków. Artysta malował również żebraków, włóczęgów, ulicznych grajków. 

Adriaen van Ostade. – Koncert wiejski

Adriaen van Ostade. – Święto ludowe

Adriaen van Ostade. – Wiejscy muzykanci

Adriaen van Ostade. – Skrzypek

Adriaen van Ostade. – Wiejski skrzypek

Adriaen van Ostade. – Wiejski grajek

Cenionym i znanym uczniem Rembrandta był holenderski malarz barokowy - Gerard Dou. Malował on przede wszystkim sceny rodzajowe z codziennego życia warstw średnich. Były to niewielkie formy odznaczające się bogactwem szczegółów. Malarz był mistrzem światłocienia, którego nauczył się od swego nauczyciela.

Gerard Dou – Trębacz

Gerard Dou – Skrzypek

Wyjątkowo utalentowanym obserwatorem zachowań ludzkich, a zwłaszcza bogatego mieszczaństwa był Gerard ter Borch. Namalował on wiele scen rodzajowych z życia młodych patrycjuszek holenderskich. Są to wyrafinowane malarsko prace, odtwarzające z niezwykłym mistrzostwem i plastycznością szczególnie stroje kobiet oraz bogactwo wnętrz. Częsty jest także na obrazach artysty motyw muzyczny.

Gerard ter Borch – Koncert

Gerard ter Borch – Koncert

Gerard ter Borch – Koncert

Gerard ter Borch – Lekcja muzyki

Gerard ter Borch – Kobieta grająca na lutni

Gerard ter Borch – Duet

Gerard ter Borch – Lutnistka

Koncerty osób grających na lutni były u Gerarda ter Borcha najczęstszymi obrazami o tematyce muzycznej.

Gerard ter Borch – Lutnistka

Gerard ter Borch – Lutnistka

Gerard ter Borch – Dziewczyna grająca swojemu kawalerowi

Jest to jeden z ładniejszych obrazów Borcha. Piękna dziewczyna przygrywa na lutni niemniej pięknemu, długowłosemu kawalerowi, który swobodnie siedząc blisko niej, wyczekuje momentu, gdy będzie mógł ją objąć.

Gerard ter Borch – Lutnistka

Gerard ter Borch – Lekcja muzyki

Gerard ter Borch – Skrzypek

Za jednego z najlepszych malarzy złotego wieku uznawany jest holenderski malarz baroku Jan Steen. Malował on humorystyczne sceny rodzajowe, również z motywem muzycznym.

Jan Steen – Autoportret z lutnią

Jan Steen – Karczma ze skrzypkiem

Jan Steen – Serenada

Jan Steen – Koncert rodzinny

Jan Steen – Lekcja muzyki

Jan Steen – Kobieta grająca na sistrum

Jan Steen – Kontrakt małżeński

Doskonałą dokumentacją ikonograficzną holenderskich uliczek, podwórek oraz wnętrz mieszkalnych, zwłaszcza średniozamożnych mieszczan, było malarstwo Pietera de Hoocha.  Wyróżniało się wyjątkową dbałością o szczegóły.

Pieter de Hooch – Muzyczne party

Pieter de Hooch – Komponowanie muzyki

Sceny rodzajowe przedstawiające karczmy, chłopskie kuchnie, alchemików, astrologów i szarlatanów tworzył  Cornelius Pietersz Bega – holenderski malarz, rysownik i akwaforcista barokowy. Malował  on również wytworne sceny mieszczańskie, często o tematyce muzycznej.

Cornelius Pietersz Bega – Duet

Cornelius Pietersz Bega – Lutnistka

Cornelius Pietersz Bega – Lutnistka

Cornelius Pietersz Bega – Lutnistka (detal)

Sceny rodzajowe wykorzystując po mistrzowsku grę świateł, tworzył holenderski artysta baroku Jan Vermeer van Delft. W jego dorobku dominujące są prace przedstawiające kobiety we wnętrzach mieszkalnych, zajętych rozmową, lekturą listu lub muzyką. 

Jan Vermeer van Delft – Dziewczyna grająca na lutni

Grająca na lutni dziewczyna siedzi blisko okna, co jest bardzo częste u Vermeera. Słońce oświetla jej głowę i ramię. Może wypatruje swojego ukochanego i ćwiczy melodię dla niego.

Vermeer van Delft – Dziewczyna grająca na gitarze

Vermeer van Delft – Dziewczyna z fletem

Vermeer van Delft - Lekcja muzyki

Vermeer van Delft – Koncert

Vermeer van Delft – Kobieta grająca na wirginale

Vermeer van Delft – Kobieta grająca na klawesynie

Jan Vermeer van Delf - List miłosny

Mało znanym malarzem holenderskiego baroku jest jeden z najzdolniejszych uczniów Rembrandta – Nicolaes Maes. Najchętniej malował on niewiasty  znajdujące się w domowych wnętrzach, młode służebne podglądające miłosne uściski lub podsłuchujące rozmowy domowników. Motyw muzyczny również występuje na jego obrazach.

Nicolaes Maes – Niegrzeczny mały dobosz

Nicolaes Maes – Kobieta z listem

Nicolaes Maes – Kobieta przy wirginale

Nicolaes Maes – Lirnik

Mogłabym pokazać jeszcze wiele obrazów z motywem muzycznym malarzy holenderskich z okresu baroku, bo temat ten był bardzo popularny. Proponuję  jednak powrót do Włoch i obrazy, których autorami są Giambattista Tiepolo oraz Mattia Preti – twórcy późnego baroku.

Giambattista Tiepolo - Apollo

Giambattista Tiepolo – Kobieta z mandoliną

Mattia Preti - Koncert

Mattia Preti - Koncert  

Za wybitnego przedstawiciela nurtu klasycyzującego w malarstwie barokowym uważany jest artysta francuski Nicolas Poussin. Zanim jednak jego twórczość zyskała zdecydowanie klasyczne oblicze, we wczesnym okresie jego artystyczne poszukiwania przybierały różne, wręcz rozbieżne kierunki.

Nicolas Poussin – Święta Cecylia

Nicolas Poussin – Bachanalia

Nicolas Poussin był przeciwnikiem odtwarzania natury, próbował przedstawić  jej obraz doskonały. Tematem jego dzieł były  sceny biblijne i mitologiczne oraz mistyczne alegorie i heroizowane pejzaże ze sztafażem.

Nicolas Poussin - Taniec do muzyki Czasu (detal)

Do tańca przygrywa na lirze Orfeusza Ojciec Czas. Towarzyszący mu amorek trzyma klepsydrę. Jej symbolika jest oczywista.

Nicolas Regnier - Lutnista

Nicolas Régnier to francuski malarz okresu baroku, caravaggionista.

Georges deL a Tour – Lirnik

Francuski malarz baroku Georges de la Tour znany był głównie z nokturnów, ale tworzył także sceny dzienne, między innymi z żebrakami oraz wędrownymi, często starymi niewidomymi muzykami.

Georges de la Tour – Lirnik (detal)

Georges de la Tour – Niewidomy muzyk

Georges de la Tour – Lutnista

Najwybitniejszym pejzażystą francuskiego baroku był Claude Lorrain. Jego obrazy wyróżniały się przemyślaną kompozycją i zmiennością barw w zależności od oświetlenia. Dość często były to pejzaże pastoralne z grającymi postaciami mitologicznymi lub z prostymi pasterzami.

Claude Lorrain – Pejzaż z Apollem i Merkurym

Atrybutem Apolla, jak wiemy była lira, ale tutaj Bóg gra na skrzypcach.

Claude Lorrain – Pejzaż pastoralny

Claude Lorrain – Pejzaż pastoralny

Prezentację części pierwszej zakończą  grające putta.

Zapraszam na dalszy ciąg prezentacji do części II  (listopad 2011)