Boże Narodzenie w malarstwie polskim

 W Polsce sceny narodzin Chrystusa pojawiły się już w średniowieczu. Były to ilustracje do rękopiśmiennych ksiąg liturgicznych. Te wspaniałe dzieła sztuki iluminatorskiej możemy spotkać w zachowanych dosyć licznie graduałach, ewangeliarzach i kodeksach. Jednym z najstarszych przykładów  sceny Bożego Narodzenia w polskim malarstwie jest gotycki Poliptyk Mistrza z Gościszowic. 

Poliptyk z Gościszowic

Dzieciątko jest tutaj nieproporcjonalnie małe w porównaniu do dużych postaci klęczących nad nim, ale uchwycone prawdziwie, wszystkie mamy wszak wiedzą, że niemowlaki podkurczają nóżki.

Stanisław Samostrzelnik – Boże Narodzenie

Miniatury Stanisława Samostrzelnika pochodzą z nieco pożniejszego okresu. Artysta był najwybitniejszym polskim malarzem - miniaturzystą swojej epoki, który reprezentował nie tylko najwyższej klasy miniaturowe malarstwo, ale także był przykładem ustępowania form gotyckich wraz z nadchodzącym renesansem.

Stanisław Samostrzelnik – Adoracja Dzieciątka

W okresie baroku działało w Polsce wielu twórców. Ich religijne obrazy podejmowały również temat narodzin Chrystusa. Jednym z bardziej znanych jest „Pokłon pasterzy” Hermana Hana – malarza działającego w Gdańsku. Jest to najsłynniejsze dzieło artysty, umieszczone w predelli ołtarza Wniebowzięcia Matki Boskiej katedry pelplińskiej.

Herman Han – Pokłon pasterzy

Nie jest to już mistyczna scena, ale wyobrażenie oparte na realiach życia codziennego. Postacie na obrazie Hana to prości ludzie. Obok samego narodzenia Dzieciątka widzimy tutaj chłopa karmiącego osła, kobietę przypominającą wieśniaczkę idącą na targ i pasterzy, którzy są prawdopodobnie gdańskimi robotnikami.

Kazimierz Alchimowicz - Pokłon pasterzy

Kazimierz Alchimowicz malował pejzaże i obrazy historyczne oraz sceny rodzajowe, legendarne i religijne. Jego prace były popularne w kraju i za granicą.

Jacek Malczewski – Jasełka

Obraz Jacka Malczewskiego - Jasełka ma wymowę nie tylko religujną, ale również symboliczną i patriotyczną. Leżącemu na sianku Dzieciątku hołd składają pasterze oraz przedstawiciele różnych stanów. Wśród nich są też uczestnicy walk o wyzwolenie Ojczyzny, co zbliża obraz do malowanego w tym okresie przez artystę cyklu syberyjskiego. Uwagę zwracają ludowe stroje, ożywiające kolorystycznie kompozycję i będące typowym dla modernizmu wyrazem zainteresowania ludowością i folklorem. Szczególnym dziełem Malczewskiego, będące ilustracją tragicznych losów zesłańców po Powstaniu Styczniowym jest obraz ukazujący wigilię na Syberii.

Jacek Malczewski – Wigilia na Syberii

Zgromadzeni przy ubogim stole są zasępieni i milczący. Na obrusie, spod którego wystaje siano, leżą puste talerze i kawałek czarnego chleba. Jeden z uczestników wieczerzy wysypuje z wielkim nabożeństwem okruchy opłatka, który przysłano  mu w liście z ojczyzny. Są bardzo daleko od domu, w śnieżnej pustyni Syberii, skąd się najczęściej nigdy nie wraca. Tę prawdę znają zesłańcy, więc milczą zatopieni w tej krępującej ciszy. Zagubiła się radość z Bożego Narodzenia. Wspomnienia rodzinnych wigilii tylko pogłębiają nostalgię za krajem i bliskimi. Obraz był inspiracją do napisania piosenki przez Jacka Kaczmarskiego. Była ona aktualna dla przymusowej emigracji, po wprowadzeniu stanu wojennego.

Wigilia na Syberii - Jacek Kaczmarski

Zasyczał w zimnej ciszy samowar
Ukrop nalewam w szklanki
Przy wigilijnym stole bez słowa
Świętują polscy zesłańcy

Na ścianach mroźny osad wilgoci
Obrus podszyty słomą
Płomieniem ciemnym świeca się kopci
Słowem - wszystko jak w domu

Nie będzie tylko gwiazdy na niebie
Grzybów w świątecznym barszczu
Jest nóż z żelaza przy czarnym chlebie
Cukier dzielony na kartce

Talerz podstawiam by nie uronić
Tego czym życie się słodzi
Inny w talerzu pustym twarz schronił
Bóg się nam jutro urodzi.

Byleby świecy starczyło na noc
Długo się czeka na niego
By jak co roku sobie nad ranem
Życzyć tego samego.
Znów się urodzi, umrze w cierpieniu
Znowu dopali się świeca
Po ciemku wolność w Jego imieniu
Jeden drugiemu obieca...

Tadeusz Rybkowski - Wigilia 1914

Zesłańcy na obrazie Jacka Malczewskiego spędzili wigilię na Syberii. Trudne były wigilie podczas I wojny światowej, ukazanej przez Tadeusza Rybkowskiego - malarza scen rodzajowych  i ilustratora oraz Wojciecha Kossaka, który pokazał jak wyglądała gwiazdka Legionistów Józefa Piłsudskiego.

Wojciech Kossak - Gwiazdka legionowa

Tradycyjnie wieczerza wigilijna zaczyna się wraz z pierwszą gwiazdką na niebie. Jest to symboliczne nawiązanie do Gwiazdy Betlejemskiej, oznaczającej narodziny Jezusa, a którą według Biblii ujrzeli pastuszkowie i Trzej Królowie. 

Franciszek Żmurko - Gwiazda Betlejemska

Włodzimierz Tetmajer - Święta rodzina

Projektowaniem witraży i religijnym malarstwem ściennym zajmował się między innymi Włodzimierz Tetmajer.

Włodzimierz Tetmajer - Kolęda

Jednym z najbardziej wyrazistych malarzy Młodej Polski był Józef Mehoffer. Czołową pozycję w jego różnorodnej twórczości zajęły polichromie oraz witraże. Niektóre projekty artysta realizował wspólnie ze Stanisławem Wyspiańskim.

Józef Mehoffer – Narodziny Jezusa

Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański – Święta rodzina

Tragicznym wspomnieniem koszmaru, jaki przeżył malarz i rzeźbiarz  Xawery Dunikowski podczas wojny, jest obraz nawiązujący do wigilli, jakie artysta spędzał w Oświęcimiu.  Stanowi on próbę rozliczenia się z przeżyciami obozowymi. Twórca dzieła zrywa na nim z wszelkimi konwencjami, operując ekspresyjną formą i brutalną deformacją. No coż, nie zawsze w naszej historii ten dzień był czasem spokoju, radości i rodzinnego ciepła. Bywały i takie wigilie jak ta  na Syberii, w okopach wojen światowych czy w Oświęcimiu.

Xawery Dunikowski - Wigilia w Oświęcimiu

Wstrząsający jest ten obraz obozowej choinki. Nie o takiej więźniowie marzyli, dzieląc się czarnym chlebem w zimnych barakach. Czy jeszcze kiedyś doczekają się innych wigilii, tego nikt nie wiedział.

Adam Setkowicz – Powrót z choinką

Ubieranie choinki jest zwyczajem dość młodym w Polsce, ma około 200 lat. Zastąpiło  tradycję strojenia domostw gałązkami jodełki, świerku i sosny oraz podłaźniczkę, zwaną też bożym drzewkiem. Był to czubek iglastego drzewa wieszany pod sufitem, przybrany ozdobami z bibułki i opłatka oraz jabłkami, orzechami i piernikami. Miała ona być nie tylko ozdobą izby, ale również ochronić domowników przed chorobami oraz zapewnić dostatek i szczęście w rodzinie. Obecnie w naszych domach króluje  choinka roziskrzona światełkami, błyszcząca różnymi ozdobami i nie zawsze pachnąca lasem, bo przyszła moda na sztuczne drzewka i troska o środowisko naturalne.

Adam Setkowicz – Sprzedaż choinek w Krakowie

Adam Setkowicz – Strojenie choinki

Emil Krcha - Choinka

Wyjątkowo liryczną scenę Bożego Narodzenia na tle swojskiego krajobrazu namalował Vlastimil Hofman - jeden z najwybitniejszych polskich malarzy XX wieku, który reprezentował symboliczno-alegoryczny nurt w sztuce. Nie jest to typowy obraz narodzin Dzieciątka. Tylko dwa aniołki wcielone w postacie wiejskich dzieci, pochylają się  tam wraz z Madonną nad korytkiem z małym Jezusem. 

Vlastimil Hofman - Lulajże Jezuniu

Do Bożego Narodzenia nawiązuje również obraz Hofmana „Próba”, ukazujący jasełkowych aktorów.

Vlastimil Hofman – Próba

Niezwykle subtelne i nastrojowe,wyróżniające się mistrzowską grą świateł i cieni były pejzaże Bronisławy Rychter - Janowskiej. Takie są również jej  obrazy z motywem Bożego Narodzenia.

Bronisława Rychter-Janowska - Boże Narodzenie

Starszym zwyczajem bożonarodzeniowym od strojenia choinki  było chodzenie po kolędzie. 

Bronisława Rychter - Kolędnicy 

Szopkę z kukiełkami odgrywającymi jasełka niosą chłopcy na obrazie Józefa Rapackiego -  popularnego pejzażysty z początku XX wieku.

Józef Rapacki - Z szopką

Piotr Stachiewicz – Sprzedawca szopek

 Kolędników z turoniem widzimy na jednym z obrazów polskiego kubisty - Tadeusza Makowskiego.

Tadeusz Makowski – Dzieci z turoniem

Władysław Skoczylas - Szopka

 Zwyczaje kolędnicze utrwalała na swoich obrazach także Zofia  Stryjeńska.

Zofia Stryjeńska - Z gwiazdą

 Pielęgnujemy tradycje bożonarodzeniowe, ale mimo to wiele z nich już zanikło lub zostało w postaci szczątkowej. Takim zwyczajem, który zachował się chyba jedynie na Podhalu, jest kolędowanie z gwiazdą, turoniem, niedźwiedziem albo chodzenie z szopką.

 

Zofia Stryjeńska - Z gwiazdą

Zofia Stryjeńska - Kolędnicy

Do tematyki Bozego Narodzenia nawiązywał Edmund Bartłomiejczyk - jeden z najwybitniejszych ilustratorów oraz wszechstronnych grafików. Uprawiał on głównie drzeworyt bogaty w efekty fakturowe, o wyrazistej, ruchliwej kompozycji.

Edmund Bartłomiejczyk - Szopka

Ginącymi pozostałościani dawnych obrzędów  ludowych interesował się  także wybitny malarz i grafik Józef Pieniążek.

Józef Pieniążek – Jasełka góralskie z Orawki

Jednym ze znanych  grafikow polskich był  również Stefan Mrożewski. Zajmował się drzeworytem i ilustracją dzieł literackich. Swoją popularność zawdzięczał zwłaszcza licznym ilustracjom do wydawnictw bibliofilskich. Oto kilka jego grafik z motywem Bożego Narodzenia. 

Stefan Mrożewski – Boże Narodzenie

Stefan Mrożewski – Adoracja Dzieciątka

Charakterystyczne dla Mrożewskiego i raczej niespotykane u innych twórców, było operowanie niezwykle bogatą oraz różnorodną fakturą. Zagęszczenie delikatnych, białych linii sprawia wrażenie świetlistości i migotliwości jego obrazów. Z tego względu drzeworyty artysty były porównywane do malarstwa impresjonistów.

Stefan Mrożewski – Pokłon pasterzy

Znanym grafikiem i malarzem był też Jan Wydra, członek „Bractwa Świętego Łukasza”, wzorowanego na średniowiecznych cechach rzemieślniczych. Reprezentował on nurt tradycjonalizmu w sztuce. Malował często duże, wielofiguratywne kompozycje religijne, wyróżniające się precyzją warsztatową, starannym rysunkiem i umiejętnie rozłożonym światłocieniem.

Jan Wydra – Boże Narodzenie

Pasterkę - ten piękny zwyczaj wciąż bardzo zywy  i praktykowany, namalował  uczeń Wojciecha Kossaka -  Juliusz Słabiak, malarz ludowych scen rodzajowych w pejzażu.

Juliusz Słabiak - Na pasterkę

Jedynym w Polsce malarzem współczesnym zafascynowanym ruską ikoną był zmarły w tym roku Jerzy Nowosielski. Artysta związał z nią zarówno twórczość stricte artystyczną, jak i prywatną teologię.

Jerzy Nowosielski – Boże Narodzenie

Jerzy Nowosielski – Boże Narodzenie

Biblia zajmuje dosyć ważne miejsce w twórczości Eugeniusza Muchy - jednego z najwybitniejszych współczesnych polskich malarzy. Podejmuje on wątki religijne, ale nie wszyscy rozumieją jego obrazy związane ze sferą sacrum. Najgłośniejsze  jego dzieło „Boże Narodzenie”, wywołało wielkie zgorszenie.

Eugeniusz Mucha – Boże Narodzenie

Trudno się dziwić reakcji na obraz, na którym spomiędzy nóg nagiej Matki Boskiej wyłania się ukrzyżowany Chrystus. Dopiero później zauważono że dzieło to można interpretować jako symbol nierozerwalności Betlejem i Golgoty oraz  jako związek życia i śmierci.

Anna Kwiatkowska Misiurska - Boże Narodzenie

 Ciekawą współczesną artystką podejmującą motywy biblijne jest Anna Kwiatkowska - Misiurska, absolwentka warszawskiej ASP. Zajmuje się ona malarstwem sztalugowym, tkaniną, ilustrowaniem książek i projektowaniem. Jest autorką między innymi cyklu obrazów Boże Narodzenie - Biblia a Tradycja. Na centralnym polu obrazu widzimy siedzącą Marię, a obok niej świętego Józefa. Matka Boska trzyma swoje Dzieciątko trochę nienaturalnie, jakby prezentując je całemu światu - oto przyszły Zbawiciel. Obok znajduje się osiem scen pokazujących drogę, jaką od momentu zwiastowania odbyła Maria.

Anna Kwiatkowska Misiurska - Boże Narodzenie 

Artystka odwołuje się do tradycji przedstawień znanych z historii sztuki, nie zamykając się jednak w ich schematach. W jej malarstwie pojawia się również drugi, bardzo ważny obok religijnego element, jakim jest polska tradycja obchodzenia świąt Bożego Narodzenia. Ten obraz ma taką samą kompozycję jak poprzedni. Zawiera także osiem scenek ukazujących życie Świętej Rodziny, lecz środkowe pole przedstawia tradycyjną polską wieczerzę wigilijną. Malarka nie tylko próbuje przez swoją sztukę przybliżyć nam ową Wielką Tajemnicę jaką jest Boże Narodzenie, ale też przypomina jak zwykliśmy świętować. 

Artystka sięgnęła do tradycyjnego warsztatu. Najchętniej używa pasteli, dających bardzo ciekawe efekty malarskie. Dąży do tego, żeby to co przedstawia, było zrozumiałe i bliskie zwykłemu odbiorcy. Każdy obraz jest zamkniętą, przemyślaną kompozycją, ale jednocześnie jako element całego cyklu, stanowi jego integralną część.

Anna Kwiatkowska - Misiurska - Kolędnicy

Boże Narodzenie znalazło szerokie odzwierciedlenie również w sztuce ludowej. Jasełka i wędrujące od domu do domu grupy kolędnicze z szopką, gwiazdą czy turoniem, to obok sceny narodzin Chrystusa, częsty temat między innymi malarstwa na szkle. Jest ono ewenementem w skali światowej, dlatego postanowiłam poświęcić mu trochę miejsca.

Ewelina Pęksa – Szopka

Malarstwo na szkle sięga w Polsce XVIII wieku, ale rozpowszechniło się dopiero na początku XIX stulecia, głównie na Podhalu. Jego treścią była prawie wyłącznie sztuka sakralna. Wraz z rozwojem fabrycznych technik produkcji dewocjonaliów pod koniec tego wieku, jego znaczenie zmalało.  Święte obrazy w chałupach   były tanimi oleodrukami. Na szczęście wiek XX okazał się łaskawszy. Zapanował klimat, który umożliwił mozolne wskrzeszanie tej zanikającej gałęzi twórczości. Ewelina Pęksowa jest ludową artystką spod Tatr, jedną z najznakomitszych malarek w tej dziedzinie. Jej obrazki na szkle znane są na całym świecie.

Ewelina Pęksa – Kolędnicy

Prawdziwą indywidualnością wśród twórców ludowych jest Zdzisław Purchała, który rzeźbi, pisze wiersze oraz maluje na szkle.

Zdzisław Purchała - Boże Narodzenie

Zdzisław Purchała – Kolędnicy

Jednym z bardziej znanych artystów ludowych, uprawiających malarstwo na szkle, jest Stanisław Wyrtel z Zubrzycy Górnej na Orawie. W swoich pracach  artysta łączy tradycję z nowoczesnością. Oto kilka jego prac z motywem Bożego Narodzenia.

Na obrazach Wyrtla widzimy nie tylko scenę narodzenia Pańskiego, ale także kolędników, pastuszków grających na fujarkach i świętych wpatrzonych w daleki lepszy świat.

Malarstwo Stanisława Wyrtla posiada wiele cech wspólnych z tradycyjnym ludowym malarstwem na szkle, ale jednocześnie daleko od tej tradycji odchodzi. Wiele w tych obrazach mistycyzmu, ale i prostoty zarazem.

Młodsze pokolenie artystów malarstwa na szkle reprezentuje Agnieszka Górkiewicz z Bukowiny Tatrzańskiej i Edyta Marczyńska.

Agnieszka Górkiewicz – Przebierańcy

Agnieszka Górkiewicz tworzy od 14 roku życia. Pasja i pracowitość artystki sprawiły, że spod jej ręki wyszło ponad 500 prac prezentowanych na licznych wystawach, przychylnie ocenianych przez krytyków.

Edyta Marczyńska – Bóg nam się narodził

Edyta Marczyńska w sposób świadomy czerpie z bogactwa tradycji sztuki ludowej i folkloru. Jej obrazy zachwycają niekonwencjonalnymi układami kompozycyjnymi, bardzo ciekawymi i często dowcipnymi ujęciami tematyki, pięknymi motywami dekoracyjnymi, wysmakowaną kolorystyką oraz urokiem naiwnej poetyki. Sceny religijne, w tym Boże Narodzenie, to dość często podejmowany przez nią temat.

Edyta Marczyńska – Hej kolęda, kolęda

„Wszystkie moje obrazy namalowałam z potrzeby serca, żeby ocalić od zapomnienia to wszystko, co nieuchronnie odchodzi w przeszłość. Przenikają się na nich dwa światy w których żyję - duchowy i doczesny. Łączę w nich to co widzialne, z tym co niewidzialne, a co w moim odczuciu przenika całą naszą istotę”.  Tak o swoim malarstwie napisała artystka na stronie internetowej.

Edyta Marczyńska – Gdy zabłyśnie pierwsza gwiazdka

Twórczość nieprofesjonalną prezentuje Eugeniusz Brożek z Sędziszowa koło Kielc. Jest malarzem o szerokich zainteresowaniach. Tworzy obrazy o tematyce wiejskiej, religijnej oraz fantastyczno - baśniowej Opowiada o sprawach codziennych i o świętowaniu, o pracy na roli czy w gospodarstwie i o dawnych zwyczajach i obrzędach.

Eugeniusz Brożek – Stajenka

Prace Eugeniusza Brożka wyrażają tęsknotę do utraconych klimatów dzieciństwa. Prostota i szczerość jego wypowiedzi wzrusza, skłania do refleksji, wyzwala emocje. Artysta nie dba o perspektywę i poprawność rysunku, który zawsze podkreśla czarnym konturem. Pozwala mu na to wielka wyobraźnia malarska, intuicyjne wyczucie formy i kompozycji, lecz nade wszystko koloru, który  odgrywa w twórczości artysty bardzo ważną rolę.