Motyw tańca w malarstwie - część I

Każda dziedzina sztuki ma odrębne środki wyrazu. Ma je także taniec. Podobnie jak w muzyce, literaturze czy w sztukach plastycznych, człowiek za pomocą tańca może wyrazić swoje przeżycia, uczucia, radość czy smutek.

Taniec rytualny w formie koła

Historia tańca jest tak długa jak historia człowieka. Był on wartością wyjątkową we wszystkich kulturach od zarania dziejów. Przemawiają za tym umieszczone na ścianach jaskiń rysunki, których wiek jest określany na 20-30 tysięcy lat p.n. e.

Taniec był rytualnym elementem życia człowieka pierwotnego. Pozwalał mu na wyrażenie emocji i uczuć. Przybierał formę modlitwy, gdy prosił on o deszcz lub dziękował za urodzaj czy pomyślność łowów. Dodawał też odwagi przed walką, wyrażał radość z odniesionego zwycięstwa, pomagał zapomnieć o codziennych troskach, dając poczucie bezpieczeństwa. Najczęściej pierwotny taniec rytualny wykonywany był grupowo w kole albo w formie korowodu lub procesji. Oba te malowidła naskalne znalezione na Saharze, przedstawiają taniec w kole.

To malowidło naskalne pokazuje czarownika podczas tańca rytualnego.

A ten rysunek naskalny pochodzący z jaskini Magura w Bułgarii, przedstawia tańczące kobiety. Świadczą o tym ich podniesione do góry ręce.

Płaczki nad grobem faraona Ramzesa III w Tebach

W starożytnym Egipcie, gdzie ważną rolę odgrywa wiara w życie pozagrobowe, taniec pełnił  doniosłą rolę w ceremonii pogrzebowej. Wiele fresków przedstawia pochody płaczek i mężczyzn idących za tancerzem-przewodnikiem w podawanym rytmie. Taniec nad grobem miał pobudzić zmarłego do nowego życia.

Płaczki nad grobem faraona Ramzesa III w Tebach (detal)

Na wielu freskach egipskich muzyka splata się ściśle z motywem tańca.

Tancerki i muzykantki – Grobowiec pisarza Nabumuna w Tebach

Tancerki i muzykantki – grobowiec Nabumuna w Tebach (detal)

Tancerka, śpiewaczka i niewidomy harfista – fresk egipski

Zachowały się freski egipskie ukazujące tancerzy-gimnastyków. Wśród różnych figur wykonywanych przez nich są między innymi takie akrobatyczne pozy jak piruety, stanie na rękach czy mostki. Świadczy to o tym, że już wówczas istnieli zawodowi tancerze popisujący się zręcznością.

Taniec akrobatyczny – fresk egipski

Zachowały się także przekazy o świętym tańcu faraona, który z okazji ważnych uroczystości tańczył na cześć Ozyrysa, prosząc o opiekę nad krajem. Ponieważ faraon uważany był za jego wcielenie na ziemi, dlatego w tańcu odgrywał rolę Bóstwa. Nie znalazłam jednak żadnego malowidła z takim motywem, a kolejny fresk ukazuje taniec Izydy.

Taniec Izydy

Bardzo ważnym tańcem religijnym był taniec wokół byka Apisa. Nie znalazłam odpowiedniego fresku egipskiego. Ten rytuał pokazuje obraz malarza wczesnego renesansu włoskiego - Fra Filippa Lippi.

Fra Filippo Lippi - Kult Apisa

Fra Filippo Lippi - Kult Apisa (detal)

Motyw kultu Apisa podjął też amerykański malarz tworzący w XIX wieku Fryderyk Bridgman, który zafascynowany starożytną kulturą Egiptu malował obrazy z nią związane.

Fryderyk Bridgman – Taniec wokół Apisa

Taniec w starożytnej Grecji miał duże znaczenie nie tylko w życiu religijnym, ale również państwowym. Na jego temat wypowiadali się znani greccy filozofowie. Za ważny element wychowania obywatela uważali taniec Sokrates i Arystoteles, a Platon stwierdzał, że oprócz gimnastyki jest on  bardzo ważnym elementem pozwalającym rozwinąć piękno ludzkiego ciała. Na początku taniec miał w Grecji jak wszędzie formę  tańca rytualnego, wspólnotowego, łączącego obywateli.

Czarno-figurowa amfora koryncka – Taniec rytualny

Zachowane zabytki malarstwa starożytnej Grecji, to jak wiemy głównie malowidła na naczyniach. Ukazują one między innymi również taniec. Na amforze korynckiej ma on charakter rytualnej procesji - komosu. Wykonują go ubrani mężczyźni i nagie kobiety. Inny jest  taniec na kostce do gry (astragalu), pochodzącej z ateńskiego warsztatu malarza Sotadesa.

Sotades – Taniec sceniczny

Malowidło na astragalu pokazuje już taniec sceniczny, o określonym układzie choreograficznym.

Taniec Pana z Menadą

W Grecji najbardziej popularne były tańce związane  z uroczystościami na cześć Dionizosa – Boga wina. Na czerwono-figurowym dzbanie z Apulli tancerzem jest koźlonogi bóg Pan. Jego partnerka to menada - kobieta z orszaku Dionizosa. Pan słynął z umiejętności tanecznych.

Mozaika rzymska - Bachanalia

Motyw obrzędów na cześć Dionizosa - Bachusa (bachanalia), przewija się również na rzymskich mozaikach oraz na wielu obrazach malarzy renesansu, baroku  oraz innych późniejszych kierunków w malarstwie.

Etruski taniec pogrzebowy - fresk etruski

Na kulturę starożytnego Rzymu wpływ mieli zamieszkujący wcześniej tereny cesarstwa Etruskowie. Historyk Liwiusz stwierdził na przykład, że tancerze etruscy przyczynili się do narodzin rzymskiego teatru. Oto kilka przykładów fresków etruskich z motywem tańca.

Tancerze – fresk etruski

Kitarzysta i tancerka

Fresk etruski – Taniec pogrzebowy

Tancerz w phersu – Grobowiec Augurów

Na wielu zachowanych zabytkach etruskich od czasów archaicznych aż po epokę hellenistyczną, można zidentyfikować maskę (phersu). Postać na tym fresku też jest w masce ze spiczastą brodą i stożkowej czapie. Ponieważ wykonuje ona gest  charakterystyczny  dla  etruskich tancerzy, uznano, że jest to taniec mimetyczny, naśladujący boksera.

Tancerze - fresk rzymski odkryty w Pompejach

U Indian jednym z ważniejszych tańców był Taniec Słońca, który stanowił punkt kulminacyjny uroczystości religijnych, trwających kilka dni. Jeden z indiańskich mitów powiada że pewnego razu przybył z gór złotowłosy mężczyzna, który powiedział, że jeśli nie chcą zginąć, muszą co roku wiosną lub latem wykonywać taniec, podczas którego każdy mężczyzna nim stanie się wojownikiem musi poddać się torturom.

Taniec Słońca

Podczas uroczystości Tańca Słońca rozbijano obóz w kształcie dużego kręgu, do środka którego zwrócony był otwór wejściowy. Stanowiło to odzwierciedlenie organizacji plemiennej, gdzie wszyscy byli sobie równi, a także wzmacniało poczucie wspólnoty. Taniec ten przetrwał do czasów współczesnych. Dopiero ze względu na samotortury rząd USA zakazał jego odprawiania dopiero w roku 1904.

Taniec Słońca

Najstarszym tańcem świata jest odissi, pochodzący ze wschodnich Indii. Wykonywany  był w świątyniach przez specjalnie szkolone kapłanki – tancerki. Niestety nie wiem jaki taniec wykonują te indyjskie tancerki na  starożytnych freskach  indyjskich. 

Tancerka - fresk indyjski

Tancerka - fresk indyjski

Taniec był też integralną częścią uroczystości i życia codziennego starożytnych Izraelitów, jako element bliższych relacji z Bogiem Jahwe. Znajduje to potwierdzenie w Starym Testamencie. Jeden z Psalmów mówi – Chwalcie Boga bębnem  i tańcem.

Taniec wokół złotego cielca

Gdy Mojżesz przebywał na Górze Synaj, by otrzymać Dekalog,  Izraelici pozostali sami przez 40 dni. Sadząc, iż opuścił ich na dobre, zwrócili się do jego brata Aarona, by stworzył wizerunek Boga, który wyprowadziłby ich z Egiptu. Wówczas Aaron zebrał złote ozdoby od Izraelitów i po przetopieniu ich stworzył posąg złotego cielca.

Nicolas Poussin – Złoty cielec

Ołtarz ze złotym cielcem był miejscem składania ofiar oraz miejscem gdzie bawiono się śpiewając i tańcząc. Ilustrują to obrazy pochodzące z różnych okresów w sztuce. Pierwszy to ilustracja z psałterza. Dwa kolejne to dzieła francuskich malarzy baroku Nicolasa Poussina oraz Claude Lorraina

Claude Lorrain - Złoty cielec
 

Znany jest taniec wokół złotego cielca autorstwa ekspresjonisty niemieckiego – Emila Nolde.

Emil Nolde – Złoty cielec

 Kiedy Jahwe wybawił Żydów z niewoli egipskiej, to zaraz o przekroczeniu Morza Czerwonego mężczyźni razem z Mojżeszem zaśpiewali pieśń zwycięstwa. Miriam - siostra proroka i wszystkie kobiety tańczyły w rytm tamburynów.

Taniec Miriam

Jest to ilustracja z Psałterza Chludowa (od nazwiska kupca moskiewskiego, właściciela tego rękopisu), z 830 roku. Zawiera on wiele ilustracji z Ewangelii. Jest przykładem najlepszych wzorów średniowiecznego iluminatorstwa. 

Tańczący Dawid – autor nieznany

Po zwycięstwie nad Filistynami król David witany był śpiewem i tańcem. Potem sam zatańczył przed Arką Przymierza, gdy sprowadzał ją do Jerozolimy. Opis tego tańca zachował się do dzisiaj w Biblii i został utrwalony na wielu obrazach pochodzących z różnych okresów historii malarstwa. 

Domenico Gargiulo – Taniec Davida

Domenico Gargiulo to mało znany malarz włoski okresu baroku.

James Tissot – Taniec Dawida

James Tissot był przedstawicielem to francuskiego neoklasycyzmu.

Benozzo Gozzoli – Tańcząca Salome

W Biblii opisany jest również taniec Salome przed królem Herodem. Zaczęło się od tego, że Jan Chrzciciel zganił króla, że odebrał żonę swojemu bratu, za co Święty został uwięziony. Gdy podczas uroczystości Salome zabawiała gości swoim tańcem, oczarowany Herod obiecał, że spełni każdą jej prośbę. Dziewczyna na polecenie swej mściwej matki - żony Heroda, zażądała głowy Jana Chrzciciela. Za chwilę Święty został zamordowany. Całą tę historię Benozzo Gozzoli - malarz wczesnego renesansu włoskiego, pokazał na jednym obrazie. Na pierwszym planie w centrum kompozycji tańczy Salome zwrócona w stronę Heroda. Jego prawa ręka na sercu oznacza, że jest gotów spełnić każdą prośbę dziewczyny. Nóż trzymany w lewej ręce zapowiada okrutny wyrok, jaki za chwilę król wyda. Kolejna scena to egzekucja. W głębi obrazu widzimy jak Salome wręcza swojej matce głowę Jana Chrzciciela. 

Ambrogio Lorenzetti – Taniec (detal)

W ciągu pierwszych wieków chrześcijaństwa taniec  bardzo mocno zakorzeniony w tradycji hebrajskiej, był jeszcze elementem nabożeństw, ale stopniowo eliminowano go z kultu. Kościół uważał, że taniec świecki jest okazją do rozwiązłości i rozpusty. Starał się wymazać wszelkie jego tradycyjne formy. Nie mogąc jednak zwalczyć wszystkich zwyczajów, wprowadził go do obchodów świąt chrześcijańskich. Znalazło to wyraz w sztuce tego okresu. Taniec był zarezerwowany głównie jako forma adoracji Boga przez grające i tańczące anioły. Jeszcze w XIII wieku tańce związane były z tematyką religijną. Stopniowo jednak postępowała laicyzacja i ten rodzaj  sztuki wyzwalał się z rygorów oraz zakazów Kościoła. Najstarsze ślady tańca świeckiego znajdujemy już w  XII - XIV wieku.  Przykładem jest  fresk „Skutki dobrych rządów na wsi i w mieście”, pochodzący z I połowy XIV stulecia. 

 Ambrogio Lorenzetti – Taniec (detal)

Jest to jedno z pierwszych przedstawień tańca towarzyskiego w malarstwie. Jego autor Ambrogio Lorenzetti to postępowy malarz włoski, którego twórczość zwiastowała renesans w sztuce. 

Fra Angelico – Sąd ostateczny

A to dzieło jednego z pierwszych malarzy wczesnego renesansu Fra Angelico, namalowany w latach trzydziestych XV wieku, znajdujący się w muzeum Kościoła św. Marka we Florencji.

Fra Angelico – Sąd ostateczny (detal)

Lewy detal obrazu pokazuje urzekającą wizję raju. Tańczące z aniołami zbawione dusze uczestniczą w korowodzie radości, który jest pełen harmonii, pełen światła.

Fra Angelico – Sąd ostateczny (detal)

Fra Angelico – Sąd ostateczny (detal)

Fra Angelico – Sąd ostateczny (detal)

Renesans przyniósł wiele zmian w malarstwie w zakresie tematyki. Sięgnął do mitologii i życia świeckiego. Mimo tego nie znalazłam aż tak wielu przykładów tańca u malarzy wczesnego renesansu jak się spodziewałam. Do wątku  tańca Salome nawiązuje włoski malarz wczesnego renesansu Fra Filippo Lippi. Oto jego fresk znajdujący się na ścianie katedry w Prato. 

Fra Filippo Lippi – Uczta u Heroda

Fra Filippo Lippi – Uczta u Heroda (detal – taniec Salome) 

 A tak przedstawił taniec Salome na uczcie u Heroda nauczyciel Michała Anioła - Domenico Ghirlandaio. Działalność tego XV - wiecznego malarza z Florencji również zaliczana jest do wczesnego renesansu, choć artysta ten tworzył znacznie później niż Filippo Lippi.

Domenico Ghirlandaio – Uczta u Heroda

Z mitologii greckiej wiemy, że siedzibą Apollina – boga uważanego za patrona sztuki był Parnas. Pod takim tytułem namalował obraz malarz włoskiego renesansu Andrea Mantegna.

Andrea Mantegna - Parnas

 

Na pierwszym planie widzimy dziewięć pląsających Muz. Na lirze przygrywa im do tańca Apollo. Taniec obserwuje Mars i Wenus.

Andrea Mantegna - Parnas (detal)

Muzy tańczą w grupach, po dwie lub trzy osoby. Z takich tańców rozwinął się sceniczny balet dworski z opracowywaną choreografią. Klasy wyższe sięgały do figur z mitologii, by taniec uszlachetnić. 

Sandro Botticelli – Mistyczne Narodziny (detal)

Tańczące jak w transie anioły można spotkać na niezwykłym obrazie „Mistyczne Boże Narodzenie” . Jego autorem jest wybitny malarz wczesnego renesansu włoskiego Sandro Botticelli. 

  Sandro Botticelli – Wiosna (detal – tańczące Gracje)

Gracje tańczą na innym słynnym obrazie Botticelliego „Wiosna”.

Sandro Botticelli – Wiosna (detal – tańczące Gracje)

Jedną z dziewięciu Muz była Terpsychora (kochająca taniec). Malarze przedstawiali ją najczęściej w tanecznej pozie i z lirą w ręku. Oto obraz Rafaela Santi - najmłodszego z wielkiej trójki malarzy renesansu obok Leonarda  da Vinci i Michała Anioła.

Rafael Santi - Terpsychora

Ponieważ nie przestrzegam rygorystycznie w tej prezentacji chronologii, pozwolę sobie zatem pokazać postać Terpsychory widzianej oczami francuskiego malarza okresu rokoka – Jeana Marca Nattiera.

Jean Marc Nattier - Terpsychora

Znamienitym artystą włoskiego renesansu był Lorenzo Lotto. Jego sztuka nie znalazła zrozumienia za jego czasów, bo wytworzył swój oryginalny, nowatorski i niezależny styl. 

Lorenzo Lotto – Zwiastowanie (detal)

Twórczość Lotto, przypadająca na I połowę XVI wieku wprawdzie zawierała wszystkie elementy klasycznego malarstwa renesansu, ale była już wyraźną zapowiedzą baroku. Jej nowatorstwo polega na tym, że artysta przedstawiał swoje postacie w ruchu. Na jego obrazach tańczy nie tylko anioł zwiastujący dobrą nowinę, ale w pozach tanecznych znajdują się nawet osoby portretowane.

Lorenzo Lotto – Lukrecja  

Odkrycie człowieka w okresie odrodzenia wyzwoliło chęć czerpania z życia wszelkich przyjemności  oraz kult piękna ludzkiego ciała w ruchu, więc coraz większą popularność zdobywa taniec świecki. Pojawia się on nie tylko na dworach królewskich i na dworach  możnych, ale także wśród rycerstwa, mieszczan oraz szerokich mas ludowych. Każda z tych warstw tworzy odrębne zwyczaje i formy taneczne. O popularności tańca dworskiego świadczą obok przykładów malarstwa renesansowego również rysunki i ryciny.

 Baccio Baldini – Taniec dworski

Baccio Baldini to włoski rysownik i grafik działający we Florencji w XV wieku. Zajmował się głównie miedziorytem.

Rycina z XV wieku – artysta nieznany 

 Miniatura z XV wieku

 

Na szczególną uwagę zasługują w okresie renesansu ryciny wybitnego drzeworytnika niemieckiego Albrechta Dürera.

Albrecht Dürer – Tańczące i grające putta

Albrecht Dürer – Taniec ludowy

 Albrecht Dürer – Tańce

Bliskim współpracownikiem Albrechta Dürera był niemiecki drzeworytnik Hans Burgkmair.

Jednym z renesansowych tańców dworskich był basse danse, wykonywany parami. Powstał ok. roku 1400 na terenach Włoch, Hiszpanii i Francji. Szczególnie popularny był on w latach 1450 – 1550 na wielu dworach europejskich. Oto przykłady tego tańca. Niestety, nie znam autorów prezentowanych obrazów. 

Basse danse

Basse danse

Przykładem tańca renesansowego jest też pawana. Wykonywano ją w formie korowodu. Taniec ten można zobaczyć między innymi na miniaturze z XV wieku, zdobiącej manuskrypt. „Powieść o róży”.

Miniatura w manuskrypcie „Powieść o róży”

„Powieść o róży” jest to francuski poemat datowany na późne średniowiecze. Opowiada o młodzieńcu, który trafił do tajemniczego ogrodu miłości, zamieszkiwanego przez liczne personifikacje - Wesołość, Zabawę, Szczerość, Bogactwo, Dworność i Młodość. Młodzieniec pragnie zerwać różę, ale strzegą jej Niebezpieczeństwo, Wstyd i Obmowa oraz inne figury alegoryczne. Ostatecznie bohater zrywa kwiat, ale musi zdobyć twierdzę strzeżoną przez Zazdrość.

Na miniaturze taniec odbywa się w różanym ogrodzie. Na tym obrazie taniec przeniesiony jest w scenerię zamku rycerskiego. 

Na dalszy ciąg prezentacji zapraszam do części II (styczeń 2012)